Tanburi Cemil Bey'in saz eserlerindeki Perde/Çeşni ilişkilerinin haritalandırılması

Abstract

Tanburi Cemil Bey'in Saz Eserlerindeki Perde/Çeşni İlişkilerinin Haritalandırılması başlıklı bu yüksek lisans tezi, Osmanlı-Türk müziği geleneğinin en etkili bestecilerinden biri olan Tanburi Cemil Bey'in saz eserlerini katmanlı bir analiz süzgecinden geçirerek, makamsal yapılar arasındaki geçiş stratejilerini ve ahenk ilişkilerini sistematik biçimde incelemeyi amaçlamaktadır. Cemil Bey'in hem virtüoz bir icracı hem de yapısal düzeyde bestecilik anlayışı geliştirmiş bir müzikal figür olduğu varsayımı üzerine inşa edilen çalışmada, repertuarın seçilen saz eseri analiz edilmiştir. Çalışmanın ana ekseni, makamsal yapının içindeki çeşni temelli dönüşüm süreçlerinin yapısal olarak incelenmesine dayanmaktadır. Bu kapsamda, Cemil Bey'in eserlerinde sıklıkla gözlemlenen örtük geçkiler, modülasyon benzeri yapılar, alışılmadık karar perdeleri ve biçim içi çeşitlemeler detaylı biçimde sınıflandırılmış ve açıklanmıştır. Geleneksel müzik analiz yaklaşımlarının yanında, 2023–2024 yılları arasında yürütülen "Ahenk İlişkiler Ağı ile Makam Evrenini Haritalandırmak" (Proje No: 122K923) başlıklı TÜBİTAK-1001 projesi kapsamında geliştirilen MakamNetz platformu ve bu platformun sunduğu Perde/Çeşni Dönüşüm Modeli, çalışmanın yöntemsel çerçevesini oluşturmaktadır. Model, her biri belirli dönüşüm ilkelerine dayanan Girift Dönüşüm, Perde Eksenli Dönüşüm ve Kaydırım gibi kavramları esas alarak eserlerdeki makamsal geçişleri hem görsel hem de işitsel bağlamda analiz etmeye olanak tanımaktadır. Ayrıca, çoklu dönüşüm örüntüleri üzerinden bazı bölümlerde farklı dönüşüm türlerinin de aynı anda işlediği karmaşık yapılar da tespit edilmiştir. Tezin analiz bölümlerinde, Cemil Bey'in farklı makamlarda ve bazıları bizzat kendisi tarafından icra edilen yirmi eser bu dönüşüm modeline göre ayrıntılı biçimde çözümlemeye tabi tutulmuştur. Eserlerdeki biçimsel yapı, usul kullanımı, karar perdeleri, seyir çizgileri ve çeşni kullanımına ilişkin tercihlerin tamamı tablo, grafik ve ağ görselleriyle desteklenmiştir. Böylece makamsal süreklilik, seyir istikrarı ve çeşniler arası iletkenlik hem teorik hem de uygulamalı biçimde açıklığa kavuşturulmuştur. Çalışmanın özgün yönlerinden biri, Cemil Bey'in eserlerinde görülen Perde/Çeşni dönüşüm tercihlerinin yanı sıra bu tercihler aracılığıyla Türk makam müziğinde örtük kalan yapısal dinamiklerin görselleştirilerek anlaşılabilir ve yorumlanabilir bir biçimde ortaya konmasıdır. Bu çalışmada yapılan analiz ve incelemelerin diğer analizciler ve araştırmacılar için de uygulanabilir bir çerçeve sunarak alan yazına katkı sağlamayı hedeflemektedir. Tanburi Cemil Bey'in saz eserlerinde makamsal yapılar, melodik, dönüşümsel ve ağ- temelli bir mantıkla ele alınmıştır. Cemil Bey'in yaratıcı besteciliği, klasik kalıplar içinde yeni yönelimler geliştiren, modülasyon ve geçki kavramlarını çeşitlendiren bir yapı arz etmektedir. Dolayısıyla çalışmanın sunduğu metodoloji, Türk makam müziği analizinde yalnızca Tanburi Cemil Bey'in değil Türk makam müziğinde zaman içinde isminden söz ettirmiş başka icracı ve bestecilerin eserlerinin incelenmesinde de yeni metodolojik açılımlar geliştirilmesine olanak tanımaktadır.