Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinde mimari bir öğe olarak galerilerin kullanımı

Abstract

Mimar Sinan'ın eserleriyle ilgili çok sayıda araştırma ve akademik çalışmaların yapılmasına karşılık inşa ettiği camilerinde özel olarak tasarlanmış yapı elemanlarından olan galeriler kapsamlı biçimde incelenmemiştir. Bu nedenle Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinde yer alan galeriler mimari özelliklerine göre tez kapsamında incelenmiş ve çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Galerilerin Mimar Sinan tarafından mimari bir öğe olarak kullanılmasındaki başarının açıklanmasına, özellikle de mimari özellikleri, tasarımları, kullanılan geleneksel yapı elemanları ve teknikleriyle farklılıklarının ortaya konulmasına çalışılmıştır. Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinde çeşitli plan şemaları denenmiş, merkezi mekân anlayışına göre birbirinden farklı iç mekân tasarımları yapılmış, başarılı strüktür sistemleri kullanılmış, özgün cephe ve kütle biçimlenmeleri oluşturulmuştur. Bu yapılar birbirlerinin tekrarı olmamakla beraber tasarımlarına ve yapısal özelliklerine göre incelendiğinde kendi içlerinde ortak bir karakter göstermektedir. Mimar Sinan'ın İstanbul camilerindeki önemli yapı öğelerinin arasında yer alan galeriler ise iç mekan tasarımlarının çeşitlenmesinde, farklı plan şemaları oluşturmada, cephe ve kütle biçimlenmesinde, kütlede strüktürden kaynaklı bazı görsel sorunların çözümünde kullanılmıştır. Camilerin genel tasarımda da etkin biçimde kullanılan galeriler aynı zamanda Mimar Sinan'ın tasarım yeteneğini ve mimari becerisini üst düzeyde gösterdiği unsurlar arasındadır. Tez kapsamında Mimar Sinan'ın camilerden İstanbul'da yer alan ve özgünlüğü büyük ölçüde korunmuş galerileri bulunan 13 adet cami tespit edilmiştir. Galeriler, belirlenen camilerin iç ya da dış mekânında konumlanmalarına göre sınıflandırılmış, rölöveler ve fotoğrafların da yer aldığı bir katalog oluşturulmuştur. Hazırlanan katalogda incelenen her bir cami başlıca mimari özellikleriyle tekil olarak ele alınmış ve bu yapılarda yer alan galerilerin türleri, bulundukları duvarlar, süreklilikleri, caminin taşıyıcı sistemi ile ilişkilendirilmesi, girişleri ve kapladıkları alanlarıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Katalogda ayrıca iç mekan planlaması ve merkezi mekan anlayışına göre galerilerle ilgili değerlendirilmeler yapılmıştır. Bu çalışmalar sonrasında galerilerin mimari ve yapısal özelliklerine ilişkin incelemeler ve analizler yapılarak bazı tipolojiler oluşturulmuştur. Yapılan çeşitli incelemeler ve değerlendirmeler sonucunda elde edilen veriler tez içerisinde altı bölümde ele alınmıştır. Giriş bölümünde çalışmanın amacı, kapsamı, yöntemi tanımlanmış ve kullanılan kaynaklar açıklanmıştır. Mimar Sinan Dönemi camilerinde yer alan galerilerle ilgili daha önceki akademik çalışmaların değerlendirilmesi ise literatür araştırması başlığı altında ele alınmıştır. İncelenen camilerde galerilerle ilgili doğru kavramsal tanımlamalar yapılmasının gerekliliği vurgulanmıştır. İkinci bölümde Mimar Sinan öncesindeki bazı mimari dönemler içinde yer alan, 16. yüzyıl Osmanlı toprakları içinde ve yakın bölgelerde konumlanan yapılardaki galeri kullanımı incelenmiştir. İbadet işlevi taşıyan yapılar ağırlıklı olarak incelenmiş, Mimar Sinan'ın galeri kullanımında önceki mimari dönemlerin etkilerinin, kendisinin yaptığı yenilikler ve farklılıkların ortaya konulması amaçlanmıştır. Üçüncü bölümde Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinden galerisi olan 13 adet yapı çeşitli mimari özelliklerine göre kapsamlı biçimde incelenmiştir. Bu camilerdeki galeriler türlerine, bulundukları duvarlara, sürekliliklerine, caminin taşıyıcı sistemi ile ilişkilendirilmesine, girişlerine, iç mekan planlaması ve merkezi mekan anlayışına, yapı elemanlarına, kapladıkları alanlara, işlevlerine, tasarım özelliklerine ve görsel olarak mimariye etkilerine göre ele alınmıştır. Yapılan incelemeler sonucunda elde edilen temel bilgilere kataloglarda da yer verilmiştir. Dördüncü bölümde Mimar Sinan Dönemi'nde İstanbul dışındaki camilerde yer alan galeriler incelenerek İstanbul'daki benzer örneklerle karşılaştırılmış, kapsamlı ve bütüncül bir çalışmayla galeri kullanımındaki genel özellikler saptanmıştır. Beşinci bölümde önceki kısımlarda yer alan tüm incelemelere göre Mimar Sinan'ın İstanbul camilerindeki galeri uygulamalarının genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Yapım tarihleri birbirlerine yakın olan bazı camilerdeki galerilerin benzer mimari özellikler gösterdiği tespit edilmiştir. Galeri uygulamalarında kendi içerisinde dört döneme ayrılan kronolojik bir gelişim ya da değişim süreci ortaya çıkarılmıştır. Altıncı bölümde galerilerle ilgili tüm incelemeler ve değerlendirmeler sonucunda elde edilen temel bulgulara yer verilmiştir. Tez kapsamında yapılan çalışmalardan sağlanan veriler doğrultusunda ortaya çıkan sonuçlar açıklanmıştır. Bu çalışma sonucunda Mimar Sinan Dönemi Mimarisi'nde çok araştırılmamış bir konu olan galeriler çeşitli yönleriyle incelenmiş, galerilerin mimariye ve tasarıma etkileri açıklanmıştır. Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinde galerilere özel bir önem verdiği ve galerileri mimari bir öğe olarak başarıyla kullandığı tespit edilmiştir. Galerilerin farklı plan, mekân ve kütle tasarımları oluşturmada etkin olarak kullanıldığı, yer aldıkları camilerin genel tasarım ve taşıyıcı sistemleriyle yoğun ilişkileri olduğu sonucuna varılmıştır. Mimar Sinan'ın kendinden önceki dönemlerdeki örneklerden farklılaşan galeri tasarımları yaptığı, bu tasarımlarla cami mimarisine bir yenilik kazandırdığı ve galeri kullanımında kendine özgü bir üslup oluşturduğu saptanmıştır. Galeriler hem bütüncül olarak, hem de yapı detaylarına göre ele alındığında Mimar Sinan'ın galeri kullanımında sürekli bir yenilik elde etme çabası içerisinde olduğu anlaşılmıştır. Buna karşılık yapım tarihleri birbirlerine yakın olan camilerindeki galerilerin mimari özelliklerine göre bazı benzerlikler gösterdiği saptanmış, galeri uygulamalarında kendi içerisinde dört döneme ayrılan kronolojik bir gelişim ya da değişim sürecinin bulunduğu tespit edilmiştir. İşlevleriyle ilgili olarak yapılan araştırmalar sonucunda galerilerin kadınlar için yapılmadığı tespit edilmiş ve bu mimari öğeleri kadınlar mahfili olarak değerlendirmenin yanlış olduğu ortaya konmuştur. Galerilerin tasarımında bazı işlevler göz önünde tutulmuş olsa bile mimari kaygının işlevin önünde yer aldığı saptanmıştır. Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinde iç ve dış mekân galerilerini daha çok mimari öğeler olarak üst düzey tasarımları elde etmede bir araç olarak kullandığı anlaşılmıştır. Mimar Sinan galerileri etkin bir biçimde kullanarak cami mimarisine yeni bir üslup katmış ve bu üslup kendi döneminde genel olarak kabul görmüştür. Bu kabul sonucunda ise İstanbul dışında da çok sayıda galerili cami yapılmış ve İstanbul'da cami mimarisine getirilen yeni üslup ya da beğeni İstanbul dışına taşınmıştır. Mimar Sinan'ın Edirne Selimiye Camisi haricindeki İstanbul dışındaki camilerindeki galerilerin genel olarak İstanbul'daki örneklere göre biçim ve tasarım özelliklerinin daha sade olduğu saptanmıştır. Yapılan tüm çalışmalar sonucunda ise Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camilerinde yer alan galerileri mimari bir öğe olarak kullanmadaki yeteneği ve bu galerilerin daha önce ortaya konmamış çeşitli özellikleri açığa çıkarılmıştır.