Türkiye’de Yerleşim Birimlerinin Dağılımı Ve Merkezî Yerlerin Nüfuslarındaki Değişim: Dengeli Bir Yerleşim Dağılımı İçin Öneriler

Abstract

Türkiye’nin merkezî yerler sistemi ve bu sistemi oluşturan çeşitli kademelerdeki merkezî yerleşimler DPT tarafından 1974’te ampirik bir araştırma ile tespit edilmişti. Bu tez ile bütün merkezî yerlerin 2000 yılı idarî bölünüşüne göre 2000, 1985, 1970 ve 1955 nüfusları ile belirtilen dönemlerde geçirdikleri idarî bölünüş değişiklikleri belirlenmiştir. Aynı zamanda 50.000 ve üzeri nüfuslu bütün yerleşim birimlerinin metropoliten alanları Berkeley Uluslararası Kentsel Araştırma Enstitüsü ilkelerine ve 2000 Nüfus Sayımından elde edilen istihdam verilerine göre elektronik ortamda harita üzerinde tespit edilmiştir. Söz konusu veriseti bu konuda yapılmak istenen ileri analizler için önemli bir kaynak niteliğindedir. Her bir merkezî yerler kademesindeki yerleşimlerin frekans dağılımı log-normal özellik göstermekte, her bir kademeye ait log-normal dağılımlar birleştirildiğinde sıra-büyüklük dağılımı olarak bilinen log-lineer dağılım özelliği ortaya çıkmaktadır. 1955-1985 döneminde en hızlı nüfus artışı başkent Ankara’nın da içinde yer aldığı 6.kademede görülürken, 1985 sonrasında 7.kademedeki İstanbul en yüksek artışı göstermektedir. 1.kademe yerleşimlerde (köylerde) ise özellikle 1985-2000 döneminde ikili bir gelişme yaşanmaktadır. Köylerin büyük çoğunluğu nüfusça küçülürken, görece büyük köyler nüfuslarını daha da arttırmakta, bu arada toplam kır nüfusu sabit kalmaktadır. 1975-2000 döneminde kademe derecelerinden bağımsız olarak kentlerin tekil nüfus değişimleri incelendiğinde kamuya ait ağır sanayi tesislerini barındıran kentlerin, sınır bölgelerinde yer alan yerleşimlerin ve son olarak 1999 Marmara Depreminden etkilenen kentlerin nüfus sıralamasında geriye düştükleri, montaj ve diğer hafif sanayilere dayalı ‘yeni sanayi odakları’nın, ayrıca Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde yüksek oranda göç alan yerleşimlerin ise nüfus sıralamasında öne doğru kaymış oldukları görülmüştür.

The central place system of Turkey and the central places at the various levels were revealed by State Planning Organization with an empirical study in 1974. Within this thesis a complete listing of central places in accordance with the 2000 administrative division has been prepared indicating their 2000, 1985, 1970 and 1955 populations. Furthermore, the metropolitan areas of all cities above 50.000 population have been determined according to the principles set forth by the Berkeley International Urban Research Institute using employment data from the recent 2000 census and GIS tools. The created database constitutes an important tool for further research in this field. The size distribution within each functional class of central places conforms to the log-normal distribution, however, when all functional settlement classes are merged, the resulting size distribution resembles log-linearity, also known as the rank-size rule. While during 1955-1985 the highest population increase has been observed among the 6th level centers which capital Ankara is a part of, after 1985 it is İstanbul at the 7th level exhibiting the highest increase rate. For the 1st level centers (villages), however, a dual development can be observed within the period 1985-2000. While most villages shrink in size, a small portion of relatively larger villages gain population, in a period where total rural population remains fairly stable. Independent from their central place orders, cities which harbour public owned heavy industries, cities located at border regions and finally settlements affected by the 1999 Marmara Earthquake have dropped in terms of population rank during 1975-2000, while ‘new industrial centers’ based on light industries plus settlements in Southeast Anatolia and the Mediterranean region receiving a large amount of migrants have heightened their position in the population rank.