Kentsel tasarımda ses ve mekan etkileşimi: Mekansal sesparametreleri ve görsel algı

Abstract

Kent deneyimi yıllar boyu görsel algı temelli olarak şekillenmiştir. Bireyler, çevreyle olan ilişkilerini büyük ölçüde görme duyusu aracılığıyla kurar; gündelik yaşamın birçok eylemi görsel uyarılarla başlar. Bu durum, tasarımcıların, mimarların ve şehir plancılarının da çoğunlukla görsel estetik öncelikli mekanlar üretmelerine neden olmuştur. Dolayısıyla akustik ortamın insan algısı üzerindeki etkileri, kentsel tasarım bağlamında sıklıkla göz ardı edilen bir boyut olarak karşımıza çıkmaktadır. Belirli mekanların akustik ortamlarının farklı bağlamsal koşullarda nasıl deneyimlendiği ve bu deneyimlerin doğurabileceği geniş yelpazedeki tepkiler ve sonuçlar dikkate alındığında, ses peyzajı çalışmalarında bu tepkileri ve sonuçları sistematik biçimde tanımlamak, bunlara ilişkin bir tipoloji oluşturmak ve aralarındaki temel yapısal ilişkileri incelemek için daha kapsamlı araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bağlamda çalışma; ses peyzajı kavramı çerçevesinde, mekansal algının çok duyulu doğasını ve sesin mekan deneyimindeki belirleyici rolünü kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. Araştırma, İstanbul'un farklı karakteristik bölgelerinde gerçekleştirilen akustik peyzaj analizleri aracılığıyla, ses ile mekan algısı arasındaki ilişkiyi sorgulamayı amaçlar. Bu doğrultuda, çalışma "Kentsel tasarım sürecinde dikkate alınması gereken mekânsal ses (spatial-audio) parametreleri nelerdir?" sorusuna yanıt aramaktadır. Literatürde sesin mekânsal algı üzerindeki etkisi çoğunlukla desibel ve frekans gibi ölçülebilir akustik parametreler üzerinden incelenmiş; ancak bireyin sesle kurduğu algısal, duygusal ve yönlendirici ilişkiler çoğu zaman yeterince ele alınmamıştır. Bu nedenle çalışmada sorulan alt sorular bu çok yönlü ilişkilere katkı sağlayacak yanıtları bulmayı hedeflemektedir: Farklı kentsel alanlarda öne çıkan işitsel unsurlar nelerdir? İnsanlar işitsel çevreyi nasıl deneyimler ve yorumlar? Hangi ses koşulları kullanıcılar tarafından nasıl değerlendirilir? Ses, mekânda yön bulma ya da alanı tanıma süreçlerine nasıl katkı sağlar? Giriş bölümünde ses kavramını ele alarak başlayan çalışma, ikinci bölümde ses peyzajı kavramının tarihini, ses peyzajı ile ilgili değerli isimleri ve ses peyzajının zamanla nasıl geliştiğini açarak devam etmekte ve daha sonra duyular, duyular özelinde ses ve sesin algılanması çerçevesinde ses peyzajı çeşitliliğini ele almaktadır. Buradan hareketle, akusmatik sesler, gürültü, jeofonik, antrofonik, biyofonik sesleri tanımlamaktadır. Çalışma, üçüncü bölümde sesin mekanla ve insanla olan etkileşimini değerlendirerek devam etmektedir. Öncelikle "tasarlama" sürecinde farklı duyuların neden değerli olduğu ve nasıl katkı sunduğu, kendi aralarındaki hiyerarşinin nasıl geliştiğini ortaya koyarak özellikle işitme duyusunun ve buna bağlı olarak ses kavramının yerini sorgulamaktadır. Bu noktada, ses, mekân ve insan etkileşimi bağlamında işitsel algının çok boyutlu yapısını anlamak amacıyla, bibliyometrik analiz ve nitel içerik analizi yöntemleri birlikte kullanılmıştır. Literatürdeki mekânsal ses parametrelerini belirlemek için VOSviewer ile 250 akademik yayının başlık, özet ve anahtar kelimeleri üzerinden anahtar kelime ağı oluşturulmuştur. Buradan elde edilen kavramlar arası ilişki yoğunlukları görselleştirilmiştir. Eşzamanlı olarak, MAXQDA yazılımı aracılığıyla aynı yayınların tam metinleri içerik analizine tabi tutularak öne çıkan tematik ifadeler tespit edilmiştir. Bu bütünleşik yöntem, sesin mekânsal algısını şekillendiren temel kavramların sistematik biçimde ortaya konmasını sağlamıştır. Çalışmanın dördüncü bölümü, çalışma yöntemini ifade etmekte ve bunu takiben alan çalışmasına dair süreci detaylandırmaktadır. Bu çalışmada, sesin mekansal algı üzerindeki etkilerini çok boyutlu biçimde değerlendirmek amacıyla karma yöntem yaklaşımı benimsenmiştir. Nitel ve nicel veri toplama tekniklerinin birlikte kullanıldığı bu yaklaşımda görsel ve işitsel uyaranlara verilen tepkiler üzerinden mekanın akustik deneyimi çok duyulu bir çerçevede ele alınmıştır. Arazi çalışmaları kapsamında doğrudan gözlem, ses yürüyüşleri, fotoğraf belgelenmesi ve ses kayıtları gibi yöntemlerle çevresel veriler toplanmıştır. Doğrudan gözlem sürecinde not alma ve fotoğraf çekimi kullanılarak görsel ve işitsel çevreye dair kayıtlar tutulmuş; ses yürüyüşleri belirli rotalar doğrultusunda gerçekleştirilerek mekânın akustik farkındalığına dair nitel izlenimler edinilmiştir. iPhone 11 ve GarageBand yazılımı kullanılarak elde edilen ses kayıtları, daha sonra katılımcılarla yapılan uygulamalarda temel işitsel uyaran olarak kullanılmıştır. Veri toplama süreci, katılımcılarla yürütülen anketler ve yarı yapılandırılmış mülakatlar ile desteklenmiştir. Google Forms üzerinden yürütülen anketlerle, katılımcıların işitsel-mekansal deneyimlerine ilişkin nicel veriler elde edilmiştir. Ayrıca, ses kayıtlarının haritalar eşliğinde mekansal olarak konumlandırılması istenmiş ve bu sayede katılımcıların mekânsal yönelim, akustik eşleştirme ve bilişsel temsil biçimleri analiz edilmiştir. Yarı yapılandırılmış mülakatlar aracılığıyla ise sesin yarattığı duygular, anılar ve mekansal çağrışımlar daha derinlemesine incelenmiştir. Alan çalışmasında, İstanbul'un bahsedilen ses katmanları farklı karakter bölgelerine göre ele alınmaktadır. Bu alanlar Sultanahmet (tarihi yarımada), Atatürk Kent Ormanı (doğal alan), Ortaköy (boğaz kıyısı), Kadıköy (gelişmiş olan alan) ve Heybeliada (ada) olacak şekilde sınıflandırılmaktadır. Alan seçimi, İstanbul'un akustik peyzaj karakterlerinin karşılaştırmalı olarak incelenebileceği örnek mekanlara odaklanarak gerçekleştirilmiştir. Seçilen beş alan; tarihi, doğal, kıyı, yoğun kent merkezi ve adalı yaşam gibi birbirinden farklı mekansal bağlamlara sahip olmalarıyla birlikte, kullanıcıların işitsel deneyimlerinin çeşitliliğini gözlemlemeye olanak tanıyan, kamusal erişime açık ve işitsel uyaran açısından zengin açık alanlardır. Ortak seçim kriteri olarak bu alanların her biri, işitsel algının belirgin biçimde deneyimlenebildiği; görsel girdilerin yanı sıra sesin de mekanla kurulan ilişkide etkili rol oynadığı örneklerdir. Böylece çalışma, fonksiyonel sınıflandırma yerine, sesin mekansal deneyimdeki rolünü ortaya koyabilecek kontrastlı duyusal ortamlara odaklanmış ve bu doğrultuda mekansal ses parametrelerinin sorgulanmasını amaçlamıştır. Her alandan alınan işitsel ve görsel kayıtlar, yerlerin mekansal algısının ses çerçevesinde değerlendirilmesine olanak sağlamaktadır. Araştırma kapsamında bu alanlar ile ilgili, katılımcıların işitsel algılarını, mekânsal yönelim becerilerini ve görsel-işitsel eşleştirme kapasitelerini değerlendirmeye yönelik anket ve yarı yapılandırılmış mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Katılımcılardan dinledikleri seslere yönelik algılarını yansıtacak şekilde kolaj çalışmaları üretmeleri istenmiş ve bu görsel veriler üzerinden işitsel algının görsel-mekansal temsilleri analiz edilmiştir. Bu çok katmanlı yöntemsel yapı, mekansal ses parametrelerinin kullanıcı temelli, bağlamsal ve deneyimsel bir yaklaşımla çözümlenmesini mümkün kılmıştır. Çalışmanın beşinci bölümünde bulgular ele alınmış, ses peyzajının mekansal algı ve kullanıcı deneyimi üzerindeki etkilerini ortaya koyulmuştur. Bulgular ışığında, kentsel tasarımda ses unsuru ele alınırken göz önünde bulundurulması gereken dört ilke: akustik konfor, akustik deneyim, akustik uyaran ve akustik oryantasyon, alan çalışmasında analiz ve katılımcı yanıtlarıyla değerlendirilmiş, araştırmayı besleyen ilgili alt sorular ile eşleştirilmiştir. Bu doğrultuda "Kentsel tasarım sürecinde dikkate alınması gereken mekansal ses (spatial-audio) parametreleri nelerdir?" sorusunun cevabına ulaşılmıştır. Altıncı ve son bölüm olan tartışma ve sonuç kısmında, çalışmanın tüm katmanları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. Buna göre, mekansal ses parametreleri, kentsel tasarım uygulamalarında çeşitli şekillerde kullanılabilir. Öncelikle, tasarım sürecinde ses peyzajı analizi, mekanların işitsel karakteristiklerinin önceden değerlendirilmesini sağlayarak, gürültü kontrolünden öte kullanıcıların mekânsal deneyimini zenginleştiren ses ortamlarının yaratılmasına imkân tanır. Bu parametreler, açık alanların tasarımında ses kaynaklarının yerleşimi, ses yalıtımı ve akustik yönlendirmeler gibi stratejilerin belirlenmesinde rehberlik eder. Ayrıca, kentsel mekanların kullanıcılar tarafından nasıl algılandığını modelleyerek, farklı ses katmanlarının mekansal organizasyon üzerindeki etkileri tasarım kararlarına entegre edilebilir. Böylelikle mekansal ses parametreleri, tasarımcıların çevresel deneyimi çok duyulu bir biçimde kurgulamalarına ve kullanıcı odaklı mekanlar geliştirmelerine olanak sağlar. Bu çalışma, İstanbul'un çok katmanlı ses dokusunu kentsel tasarım süreçlerine entegre ederek, mekanların salt görsel değil, işitsel boyutlarının da tasarım kararlarında belirleyici olabileceğini, kentsel tasarımda işitmenin de en az görsellik kadar önemli olduğu ve mekânın çok duyulu bir bütün olarak ele alınması gerektiği bir kez daha ortaya koymuştur. Bu anlamda, yalnızca teorik literatüre katkı sunmakla kalmayıp, aynı zamanda işitsel algının görsel-mekansal bağlamda değerlendirilmesine olanak tanıyan bütünleşik ve kullanıcı odaklı bir yöntem önererek alana yeni bir yöntemsel katkı sağlamaktadır. Mekansal ses parametrelerinin analitik bir araç olarak kullanılması, kentsel mekanların kullanıcı deneyimi ve kimlik inşasında yeni olanaklar sunmaktadır. Ayrıca, ses peyzajının kentsel bellek ve kimlik oluşumundaki rolünün fark edilmesi, tasarım süreçlerinde bağlamsal ve kültürel duyarlılığın artırılmasına olanak tanımaktadır. Böylelikle araştırma, kentsel tasarım ve akustik çevre disiplinleri arasında yöntemsel ve kavramsal bir köprü kurarak, gelecekteki çok disiplinli çalışmalar için kentsel tasarım alanında sağlam bir temel oluşturmayı amaçlamaktadır.

Urban experience has long been shaped predominantly through visual perception. Individuals tend to engage with their surroundings primarily via the sense of sight; many actions in everyday life are initiated by visual stimuli. This tendency has led designers, architects, and urban planners to prioritize visual aesthetics, often at the expense of other sensory dimensions. Consequently, the effects of the acoustic environment on human perception have frequently been overlooked within the context of urban design. When considering how the acoustic environments of specific spaces are experienced under different contextual conditions, and the broad range of responses and outcomes these experiences may generate, it becomes evident that more comprehensive studies are needed to systematically define these reactions, establish typologies, and examine the fundamental structural relationships among them. Within this framework, the present study thoroughly explores the concept of soundscape, emphasizing the multisensory nature of spatial perception and the critical role of sound in the experience of space. Through acoustic landscape analyses conducted in various characteristic districts of Istanbul, the research aims to interrogate the relationship between sound and spatial perception. Accordingly, the central research question guiding the study is: "What are the spatial-audio parameters that should be considered in the urban design process?" In existing literature, the impact of sound on spatial perception is often examined through measurable acoustic parameters such as decibels and frequencies. However, the perceptual, emotional, and orientational relationships individuals establish with sound are frequently underexplored. Therefore, this study seeks to address this gap by incorporating the following sub-questions aimed at capturing the multidimensional aspects of sound-space interaction: -What auditory elements are prominent in different urban areas? -How do individuals experience and interpret their acoustic environments? -How are different sound conditions perceived and evaluated by users? -In what ways does sound contribute to wayfinding and spatial recognition processes? The study begins by exploring the concept of sound, followed by an examination of the historical development of soundscape theory, prominent figures in the field, and the evolution of the concept over time. Subsequently, the study addresses sensory perception—focusing on hearing in particular—and explores the diversity of soundscapes within this framework. Concepts such as acousmatic sounds, noise, geophony, anthropophony, and biophony are defined and discussed. The third chapter evaluates the interaction of sound with space and with the human subject. It first explores why different senses are valuable in the design process, how they contribute, and how the hierarchy among them has evolved, with particular attention to the role of hearing and the concept of sound. At this point, to understand the multidimensional structure of auditory perception within the context of sound, space, and human interaction, the study employs a combined methodology of bibliometric and qualitative content analysis. To identify spatial-audio parameters in the literature, a keyword co-occurrence network was generated using VOSviewer based on the titles, abstracts, and keywords of 250 academic publications. The intensity of relationships among identified concepts was visualized. Simultaneously, full texts of the same publications were analyzed using MAXQDA to extract recurring thematic expressions. This integrative approach enabled a systematic articulation of the fundamental concepts that shape the perception of spatial sound. The fourth chapter presents the research methodology and provides a detailed account of the fieldwork process. A mixed-methods approach was adopted to comprehensively evaluate the impact of sound on spatial perception. Both qualitative and quantitative data collection techniques were used to analyze participants' reactions to auditory and visual stimuli within a multisensory framework. Environmental data were gathered through direct observation, soundwalks, photographic documentation, and audio recordings. Notes and photographs taken during the observational process provided records of the visual and auditory environment, while soundwalks conducted along predefined routes offered qualitative insights into the acoustic awareness of space. Audio recordings were captured using an iPhone 11 and GarageBand software and were later used as primary auditory stimuli in participant-based applications. The data collection process was supported by surveys and semi-structured interviews conducted with participants. Surveys administered via Google Forms yielded quantitative data regarding participants' auditory-spatial experiences. Participants were also asked to spatially locate the sounds on maps, which facilitated analysis of their spatial orientation, acoustic matching, and cognitive representation patterns. Through semi-structured interviews, deeper insights were obtained into the emotions, memories, and spatial associations evoked by sound. In the fieldwork, the study examines the identified layers of sound across five areas in Istanbul, each representing a distinct spatial character: Sultanahmet (historic peninsula), Atatürk Urban Forest (natural area), Ortaköy (Bosporus waterfront), Kadıköy (developed urban center), and Heybeliada (island). These areas were selected not to provide a holistic representation of Istanbul but to serve as contrasting examples in which different acoustic landscape characteristics could be comparatively studied. Each of the five sites presents a unique spatial context—historical, natural, coastal, dense urban, and insular—and constitutes a publicly accessible, acoustically rich open space that allows for observation of diverse auditory experiences. The common selection criterion was that in each area, auditory perception plays a distinct and tangible role in spatial experience alongside visual input. In this way, the study focuses on sensory environments with strong contrasts rather than functional classifications, aiming to investigate the role of sound in spatial experience and to identify relevant spatial-audio parameters. Auditory and visual recordings from each area enabled the evaluation of spatial perception through the lens of sound. Surveys and semi-structured interviews were conducted to assess participants' auditory perceptions, spatial orientation abilities, and audio-visual matching capacities in relation to these environments. Participants were also asked to create collage works reflecting their perceptions of the sounds they listened to. These visual outputs were analyzed to uncover how auditory perception is translated into visual-spatial representations. This multi-layered methodological structure allowed spatial-audio parameters to be examined through a user-centered, contextual, and experiential lens. In the fifth chapter, the study presents its findings, demonstrating how soundscapes influence spatial perception and user experience. Based on the analysis of participant responses and site-specific data, four main principles are proposed for integrating sound into urban design: acoustic comfort, acoustic experience, acoustic stimuli, and acoustic orientation. These principles were evaluated in alignment with the sub-questions addressed in the research, leading to the identification of spatial-audio parameters relevant to the urban design process. The final chapter, comprising discussion and conclusions, evaluates the study holistically. Spatial-audio parameters, as derived from this research, can be employed in urban design practices in various ways. First, soundscape analysis during the design process enables the prior assessment of the auditory characteristics of spaces, facilitating the creation of sound environments that enhance rather than merely control noise. These parameters can guide strategies such as the placement of sound sources, sound insulation, and acoustic wayfinding in the design of open public spaces. Furthermore, by modeling how urban spaces are perceived by users, the spatial organization of different sound layers can inform design decisions. In this way, spatial-audio parameters support the creation of user-centered spaces through a multisensory design approach. This study demonstrates that by integrating the multilayered acoustic texture of Istanbul into urban design processes, the auditory dimension of space can become as determinant in design decisions as the visual dimension. It reinforces the argument that hearing is equally as significant as seeing in the context of spatial perception and design. Importantly, the research contributes not only theoretically to the literature but also methodologically by proposing an integrated, user-focused approach for analyzing auditory perception in relation to visual-spatial contexts. The use of spatial-audio parameters as analytical tools opens new possibilities for understanding user experience and identity construction in urban spaces. Moreover, recognizing the role of soundscape in urban memory and identity formation supports a more context-sensitive and culturally attuned design process. Thus, the study builds a conceptual and methodological bridge between urban design and acoustic environment disciplines, laying a solid foundation for future interdisciplinary research in the field of urban design.