Sosyal donatı alanlarına erişimde CBS tabanlı yürünebilirlik performansının ölçülmesine yönelik bir yöntem önerisi

Abstract

Sürdürülebilir yaşam "doğal kaynakların kullanımını azaltmayı hedefleyen yaşam tarzı" olarak tanımlanmaktadır. Sürdürülebilir ulaşım ise, özel araç yerine toplu ulaşımı kullanmanın özendirilmesiyle ve kısa mesafelerde yürüme, bisiklet gibi çevre dostu aktif hareketlilik türlerinin tercih edilmesiyle sürdürülebilir yaşamı desteklemektedir. Sürdürülebilir ulaşımın en etkili, çevreci ve ekonomik yöntemi aktif ulaşımın yaya ve bisiklet türleridir. Bu bağlamda sürdürülebilir bir yaşam için; yaya ulaşımının cazip hale getirilmesi, bir yaşam tarzı ve ulaşım alışkanlığı haline dönüştürülmesi, toplam yolculuklar içinde paylarının artırılmasına yönelik politikalara ihtiyaç duyulmaktadır. Ulaşım türü olarak yürüme; karmaşık bir yapıda, kısa süreli, çok varışlı, çok amaçlı ve çoğu zaman düzensizdir. Bu nedenle yaya yolculuklarını ölçmek ve sonuçlarını değerlendirmek zordur. Bununla birlikte yürümeye ilişkin ölçme ve değerlendirmede kullanılan çeşitli teknikler ve yöntemler mevcuttur ve yeni teknikler de geliştirilmektedir. Bu çalışma, yürünebilirlik değişkenkenleri göstergesi ve buna bağlı geliştirilen yürünebilirlik performansı ölçme ve değerlendirme modeli için bir yöntem önermiştir. Bu çalışma kapsamında CBS ortamındaki yürünebilirlik veri tabanının değişiklikleri anlık işleme, hesaplama, sonuçları sınıflandırma, tablo, grafik ve harita şeklinde raporlama özellikleri sayesinde çok aşamalı ve bütüncül bir yürünebilirlik performansı modeli elde edilmiştir. Bu model sayesinde yürünebilirlik değişkenleri göstergesi, değişken ağırlık katsayıları, yürünebilirlik puan ölçütleri ve puan ölçeği, yürünebilirlik puanı hesaplama bağıntısı, sosyal donatı alanı yürüme bölgesi, yol ve sosyal donatı alanı için yürünebilirlik puanı ve performans sınıfı üretilerek bir yürünebilirlik performansı ölçme ve değerlendirme yöntemi geliştirilmiştir. Sosyal donatı alanlarına erişimde yürünebilirlik performansını etkileyen değişkenlerin belirlenmesine ait birinci aşamada literatürden seçilen 10 adet uluslararası çalışmanın içerik analizi yapılarak 83 değişkenli bir matris oluşturulmuştur. Bu değişken matrisinden 32 adet değişken çalışmayla ilişkilendirilmiş ve çalışmanın amacına uygun olarak gruplandırılarak 19'u çalışmaya dahil edilmiştir. Değişkenlerin belirlenmesine ait ikinci aşamada ise, karar destek sistemleri disiplininden yararlanılarak yürünebilirlik performansıyla ilgili ülke koşullarını temsil eden ve ulusal veri tabanlarında erişilebilen, çalışmaya özgü 15 adet değişken eklenmiştir. Sonuç olarak; ulaşım entegrasyonu ve erişilebilirlik, yol altyapısı, arazi kullanımı, estetik ve konfor, trafik güvenliği, emniyet ve asayiş olmak üzere 6 ana değişken ve bu değişkenlere bağlı 34 alt değişkenden oluşan yürünebilirlik değişkenleri göstergesi oluşturulmuştur. Ana ve alt değişkenlerin ağırlık katsayılarının tespitinde, uzman anketinden yararlanılmıştır. Ankette listelenen 6 ana değişken ve 34 alt değişken; ulaşım, kentsel planlama, mimarlık, peyzaj mimarlığı, harita mühendisliği, inşaat ve ulaştırma mühendisliği konusunda uzman ve akademisyen 75 kişi tarafından 5'li Likert ölçeği ile ayrı ayrı puanlandırılmış ve Kappa istatistik tekniği kullanılarak değişkenlerin ağırlık katsayıları hesaplanmıştır. Bu ağırlık katsayıları dikkate alınarak; "Yol Ağının Yürünebilirlik Puanı"nı hesaplayan bir bağıntı elde edilmiştir. Performans sınıflandırmasını esas alan bu çalışmada hesaplanan yürünebilirlik puanları beş grupta yürünebilirlik performansı açısından sınıflandırılmıştır. Buna göre; 0-24,01 puan aralığı araç odaklı, 24,01-50 puan aralığı kısmen araç odaklı, 50,01-69 aralığı kısmen yürünebilir, 69,01-89 aralığı yürünebilir ve 89,01-100 aralığı yaya odaklı sokak, donatı ya da bölge olarak değerlendirilmiştir. Yürünebilirlik puanı yükseldikçe yayalar açısından konforlu, yürünebilirlik puanı düştükçe motorlu taşıtlar ve sürücüleri açısından öncelikli bir yol ortamı ve donatı çevresi oluşmaktadır. Bu yönüyle değişken koşullarına bağlı olarak yürünebilirlik performansı esnek ve dinamik bir süreç olarak takip edilerek yönetilebilir. Yürünebilirlik çalşışmaları, genel olarak mekânsal planlama ve ulaşım disiplinlerindeki analiz ve karar süreçlerinde etkindir. Bu çalışma farklı disiplinlerde çeşitli çalışmalar için bir yürünebilirlik verisi ve analiz aracı niteliğindedir. Başka yürünebilirlik değişkeni göstergeleri ve puan ölçütleri ile yeni modeller geliştirilebilir ya da ilgili çalışmaya özgü modellere amaca uygun yürünebilirlik değişkenleri girdisi tanımlanabilir. Yürünebilirlik; gelecekte kentin mekânsal gelişiminde, ulaşım türlerinde, çevre ve iklim ortamında, ekonomik ve sosyal yaşamda değişim ve dönüşüm potansiyeline sahip yenilikler açısından tartışmaların odağındaki konulardan biri olacaktır. İnsanın doğal hareket eylemi olan yürüme, temel hareket biçimi olma özelliğini korurken insanın geliştirdiği araçsal teknikler daha konforlu ve kısa sürede uzun mesafeli hareket becerisi kazandırabilir. Bu nedenle gelecekte mekansal değişim nasıl olurdsa olsun, insan hareket etmek için kısa ya da uzun mesafeli yürümeye devam edecektir. Yürünebilirlik niteliği bu çalışmayla nicel olarak ölçülmekte ve yol, sosyal donatı, teknik ya da idari bir sınır içinde performans açısından değerlendirmektedir. Çalışmanın çıktıları itibariyle ulusal literatüre katkı sunması, yürünebilirlik alanında çeşitli çalışmalara destek olması, eleştirel yaklaşımlarla geliştirilmesi, uluslarası çalışmalarla kıyaslanabilecek kentsel yürünebilirlik verilerinin oluşmasına, yerel yönetimler düzeyinde farkındalık yaratarak iyi uygulama örneklerine zemin hazırlaması beklenmektedir.