İstanbul'daki geç antik ve Bizans yapıları kapı çerçevesi profilleri

Abstract

İstanbul'da Geç Antik ve Bizans dönemi yapılarından bir kısmının kapı çerçeveleri günümüze ulaşabilmiştir. Bu yapıların hepsi, bugünkü Eminönü ve Fatih ilçelerini içine alan ve batıdan 11. Theodosius surları ile sınırlanan ''Tarihi Yanmada''dadır. İstanbul ' daki mevcut en erken tarihli kapı çerçevesi ömeği II. Theodosius Ayasofya'sına (415) ve aym tarihlerde yapılmış olan Altın Kapı (porta aurea)'ya aittir. Diğer erken örnekler Studios Manastın Kilisesi (İmrahor Camisi, 453/4), Hagios Polyeuktos Kilisesi (524-527), Hagia Eirene (yapım başlaması 532) ve Ayasofya'da (532-537) bulunmaktadır. İstanbul'daki Bizans Dönemi'ne ait korunabilmiş kapı çerçeveleri ise Konstantinos Lips Manastın Kilisesi (Fenari İsa Carnisi, 907), Pantepoptes Manastın Kilisesi (Eski İmaret Camisi, ykl. 1 087), V efa Kilise Carnisi (ykl. 1100), Pantokrator Manastın Kilisesi, (Zeyrek Camisi, 1124- 1136), Kalenderhane Camisi (12. yy), Hagios Andreas te Krİsei (Koca Mustafa Paşa Carnisi, XIII.yy'ın ikinci yansı), Chora Manastın Kilisesi'nde (Kariye Camisi, 11. yy- 14. yy) bulunmaktadır. Bu dönemin kapı çerçeveleri genellikle yekpare mermer (veya dekoratif tabii taş) bloklardan işlenmiş iki dikme (söve) ve bunların üzerine oturan yatay blok (lento), nihayet bunun da üzerine yatırılmış bir ikinci bloktan (lento tacı) oluşmaktadır. Söve, lento ve lento taçlan Çeşitli profillere sahip, bezemesiz silmelerle donanmıştır .Rölyef motif işlenmiş olan az sayıdaki örnekte motifler, lento tacının ana silmesi üzerinde yer almaktadır .İstanbul Geç Antik çağ mimari süslemesi üzerine yapılan araştırmalarda, bu dönem Başkent mimari süslemesinin, Batı Anadolunun büyük kentlerindeki II. ve III. yüzyıla tarihlenen anıtlara dayandığım belirlemiştir .Önümüzdeki çalışmada İstanbul'un V. ve VI. yüzyıla ait kapı çerçevesi profillenmelerinin köken sorunu İncelenirken Batı Anadolu'nun II. ve III. yüzyıl mimari süsleme örnekleri üzerine de eğilinmiştir .III. yüzyılın ikinci yansından başlayarak mimarinin diğer alan1annda olduğu gibi, mimari süsleme alanında da bir boşlukla karşılaşılmaktadır. Söz konusu dönemde özgün üretim azalmış, bunun yerine IV .yy .da yaygınlaşan ''devşirme'' malzeme kullanımı tercih edilmiştir Geç Antik çağ öncesi kapı çerçevesi profillenmeleri, yapıların Antik cephe düzenleri ile uyumlu biçim kazanmıştır. Anadolu'da hakim mimari cephe düzeni ikinci ve üçüncü yüzyıllarda Korinth düzenidir ve kapı çerçeveleri de bu düzen uyarınca biçimlenmiştir .V .yüzyıl İstanbul yapılarında korunabilen kapı çerçevelerinde aynı düzene uyumlu fakat yeni silme tipleri ile ve farklı oranlarla kendine özgü bir profillenmenin canlandığım görmekteyiz; esasında bu yenilenme, üst yapı ana kirişlemesi silme düzeninde V.yy'da oluşan yenilik1erin kapı çerçevesine yansımasıdır. II. ve III. yüzyıl Korinth düzeni Anadolu çerçevelerinde söve ve lentolar, arkhitrav benzeri biçimlendirilmiştir: arkhitrav fascia'larının kademelenmeleri astragal'larla vurgulanmıştır; fascia demetini dışbükey-içbükeylikler 520 takip eder veya bazı durumlarda bir kyma rekta son ikisinin yerini alır .Lento taçları, öne taşan çatı saçaklarının küçük tekrarlarıdır. Buna karşılık V .yüzyıl İstanbul çerçeveleri göze çarpar şekilde değişmiştir: kul1amlan silme türleri, sığ düz şeritler, üstlerinde taşkın, iri dışbükey silme, çeyrek çubuk, kyma rekta ve basit İçbükeyliklerdir .Erken dönemdeki kirişleme -çerçeve profil1eri arasındaki belirgin İIİşki, İstanbul 5.yy düzenlemelerinde de göze çarpmaktadır. İstanbul Geç Antik çağ yapılarının kapı çerçevelerinde profil1enme, genel1ikle, kademeler halinde sıralanan, eşit genişlikteki düz şeritlerle başlar (zaman zaman düz şeritlerin arasına bir kyma rekta katılır), geniş ve taşkın bir dışbükey silme ile devam eder; en dıştaki/en Ü8tteki düz silmeyle profillenme tamamlanır. Daha dar çerçevelerde, düz şeritleri takip eden bir kyma rekta ve nihayet en dışta/en üstte bir düz şeritle sıralama tamamlanır .Lento tacı biçimlenmesi, genellikle düz şerit ve kyma rekta profilli silmelerden oluşmaktadır. İstanbul ' da V .yüzyıldan başlayarak görülen kapı çerçeveleri, geniş bir dağılım alanı göstermektedir .Mimarlık alanında Başkent İstanbul etkisindeki Marmara çevresi, Trakya, Yunanistan, Balkanlar , Batı ve Güney Anadolu ve Kuzey İtalya'da diğer başkent Ravenna ' da Marmara Adası mermerinden veya yerel malzemeden yapılmış, İstanbuldaki çağdaşlarına benzer profil1enmeye sahip kapı çerçevelerine rastlanmaktadır. Suriye ve Kilikia'nın birçok yapısının kapı elemanları ve Lykia'daki bazı örnekler farklı özel1iklere sahiptir. Farklılaşmanın nedeni, bahsedilen bölgelerde mimari süslemenin yerel geleneklere, farklı köken ve etkilere bağlı olarak biçimlenmiş olmasıdır. .. Ortaçağ'da İstanbul kapı çerçeveleri profillenmelerinde, Geç Antik çağ örneklerine göre dikkat çekici bazı farklılıklar görülmektedir .İçbükey profilli silmelere daha çok yer verildiği tespit edilmektedir; dışbükey profilli silme daralıp şişkinleşmiş ve daha plastik bir görünüme kavuşmuştur, ileri doğru fırlayan bir içbükey silme sayesinde, en üst1eki son düz şeritin düzleminin gerisinde kalmıştır .Bu dönem için İstanbul dışı koşut örnekler İstanbul 'un yakın çevresinde, Batı ve Güney Anadolu, Trakya ve Yunanistan ' da bulunmaktadır .