Bir Nesnenin Değişen Anlamları Üzerine Tarihsel Bir İnceleme: Maddi kültür Bağlamında Fesin Biyografisi

Abstract

Maddi kültür çalışmaları ve tasarım tarihi ara kesitinde yer alan bu tez çalışması, bir asra yakındır yaygın kullanımı olmasa da, bugün hala Doğu'ya ait en güçlü ve bilinir maddi kültür unsurları arasında görülen fesi pek çok yönü ile incelemektedir. Bu çalışma özellikle Osmanlı Devleti ve Türkiye'deki varlığı ile, hem fesin maddi/fiziksel özelliklerinin merkezde olduğu şekilde fesin kendi tarihine; hem de yaygın kullanımının olduğu 1827-1925 tarihsel aralığındaki sosyal, kültürel ve siyasal dönüşümlere yine fesin tanıklıkları üzerinden değinmeyi hedeflemiştir. Ayrıca çoğunlukla göz ardı edilen, fesin 1925 sonrası ve bugünkü pozisyonlarına da özel bir ilgi gösterilmiştir. Bu çalışma nesnelerin de biyografilerinin oluşturulabileceği önermesi zeminine oturarak, ve kültür gibi anlamın da toplumsal mekanizmalar içinde yaratıldığı ve dönüştüğü kabulü ile, fesin maddi özellikleri ve yaşamının yanı sıra anlamına ve anlamındaki değişime de büyük önem vermiştir. Fesi burada özel kılan, bir baş giysisi olarak fazlasıyla sembolik ve siyasal bir yaşama sahip oluşu; bu paralelde Türkiye'deki yaşamında işlev, ekonomi, kültür veya moda gibi etkenlerden çok; iktidarlar, ideolojiler ve toplumsal tahayyülleri üzerinden tanımlanmış oluşudur. Bu özel durumu elbette fesin yaşamını ve tanıklıklarını önemli kılmakta, onu nesneler üzerinden tarih okumaları için zengin bir veri kaynağı kılmaktadır. Çalışmanın teorik arka planında ise, kültürel dönüşüm ve modernleşme süreçlerinde maddi kültürün rolüne ve insan yapımı nesne - iktidar ilişkilerine değinilmekte, çeşitli teoriler ve fesin yaşamı üzerinden tartışmalar yürütülmektedir. Pek çok veçhesi ile odaklanılan fesin yaşamına dair inceleme ile, Türkiye'de yaşanan modernleşme ve kültürel dönüşüm süreçlerine dair maddi kültür ve baş giysileri üzerinden bir okuma önerilmektedir.

This thesis which stands on the cross-section of design history and material culture studies; places its focus on fezzes, which are still one of the most powerful and globally recognized symbols and material culture artefacts of the East; even though they do not have a common practical use globally for a long time. With the dominant reference to its presence in Ottoman Empire and Turkey, this study aimed to illustrate fez's own history with its material aspects, and also fez's witness to social, cultural and political transformations of the time interval 1827-1925, where fez had a practical and common use. Moreover, a special attention is paid to fez's presence from 1925 to present, which has usually overlooked or underestimated in historical studies. And adopting a biographical approach, and accepting the role of culture and social mechanisms in the meaning creation and transformation processes of the artefacts; fez's changing meanings and the reasons behind had also been a focus of this study. What makes fez special is, its highly symbolic and political life, and in parallel its common identification upon ideologies and their social projections; instead of its functionality, materiality or its relations with culture, fashion or economy. This makes fez's life a rich source of data for "history over objects" approach. Additionally, in the theoretical background of this thesis; the role of material culture at cultural transformation periods; and artefacts-politics relationships are also mentioned and argued upon some modern theories and the life of fez; and a reading of Turkish modernization efforts over material culture is suggested.