Gündüzlü yaş alma mekanlarının evrensel tasarım prensipleri ve sürdürülebilir kalkınma amaçları çerçevesinde incelenmesi

Abstract

20. yüzyılın başında gerçekleşen iki dünya savaşı sonucunda, erkek nüfusundaki düşüşe bağlı olarak doğum oranlarında azalma meydana gelmiştir. Savaşı takip eden yıllarda bilimsel gelişmelere bağlı olarak sağlık sistemlerinin ilerlemesini takiben hastalıkların teşhisi ve tedavileri kolaylaşmış ve ölüm oranları da azalmıştır. Ayrıca artan yaşam standartlarına bağlı olarak ortalama insan ömrünün uzadığı tespit edilmiştir. Doğum ve ölüm oranlarındaki düşüş ve insan ömrünün uzamasına bağlı olarak toplum içerisinde yaş almış bireylerin sayısı artmış ve bireylerin gereksinimlerine yönelik çalışmaların yapılması gündeme gelmiştir. Toplumsal yapıdaki dönüşüme bağlı olarak geniş aile yapısından çekirdek aile yapısına geçişle birlikte yaş almış bireylerin nerede ve nasıl yaş alacakları problemi ortaya çıkmıştır. Bu problemin çözümüne yönelik bakım modelleri geliştirilmektedir. Bireylerin yaşıtları ile birlikte huzurevlerinde yaşadığı yatılı bakımın yanında kendi konutlarında yaş almayı tercih eden bireylere yönelik gündüzlü bakım modelleri geliştirilmektedir. Gündüzlü bakım modelinde esas, konutlarında yaş almayı tercih eden bireylerin ayrımcılığa maruz kalmadan yalnızlaşmasının önüne geçebileceği sosyalleşme mekanlarının oluşturulması olmaktadır. Çünkü yaş almış bireyler, emeklilikle birlikte çalışma hayatından ayrılmasına bağlı olarak pek çok boş vakte sahip olmaktadırlar ve bu boş vakitleri nasıl geçirecekleri hayat kalitelerinin belirlenmesinde etkili olmaktadır. Yerinde yaşlanmaya bağlı olarak bireylerin konut dışına çıkması, hayata aktif katılım sağlaması başarılı ve sağlıklı yaşlanma süreçlerini desteklemektedir. Bu kapsamda bireylerin akranları ile sosyalleşebileceği, üretimler yaparak vasıfsız etiketinden kurtulabilecekleri, fiziksel ve psikolojik olarak iyi hissetmelerini destekleyecek aktivitelere ihityaçları vardır. Bu aktiviteler, ulusal ve uluslarası çalışmalarda desteklenirken Türkiye'de yaşlı destek merkezleri üzerinden yürütülmektedir. Yaşlı destek merkezleri ASHB ve yerel yönetimler üzerinden yaş almış bireylerin aktif kalma süreçlerine hizmet eden mekanlardır. Tez araştırması kapsamında Sakarya ilinde bulunan ve bakanlık tarafından YADES programı ile desteklenen belediyeye bağlı Sakarya Yaşlı Destek ve Koordinasyon merkezi üzerinde incelemeler yapılmıştır. Araştırmanın çerçevesi kanıta dayalı tasarım yaklaşımı kapsamında kurulmuştur. Yaş almış bireylerin hepsine ortak hizmet verilen mekanlar, hizmet veren yetişkin bireyler ile hem 65 yaşında hem 85'li yaşlarda bireyler tarafından kullanılmaktadır. Bu noktada mekanın herkes için eşitlikçi ve adil bir yaklaşımla tasarlanmış olması gerekmektedir. Farklı hareket kabiliyetine sahip bireylerin mekanı kullanımı oraya geliştirdikleri aidiyet duygusunu etkilemektedir. Yaş almış bireylerin iyi olma halini destekleyecek gündüzlü yaş alma mekanlarının tasarımına yönelik incelemeler yapılırken uluslarası üç, ulusalda iki örnek seçilmiştir. Yerelde seçilen Kadıköy Sosyal Yaşam evine ait iki farklı mahallede bulunan yapılar ele alınmıştır ancak işleyiş programları ve idari birimlerinin aynı olması sebebiyle ayrıca başlık açılmamıştır. Bu kapsamda toplamda altı farklı yapı incelenmiştir. Örneklerin seçiminde, verilen işlev ve yapının mevcut bir yapıdan dönüştürülmesi ile sıfırdan inşa edilmesi kriterleri göz önünde bulundurulmuştur. Bu kapsamda seçilen örneklerin ikisi katılımcı yaklaşımla işlevi değiştirilmeden yeniden tasarlanan yapı, diğer dört tanesi sıfırdan inşa edilen yapılardır. İşlev olarak gündüz bakım hizmeti vermesi ve ek işlev olup olmamasına göre sınıflandırma yapılmıştır. Görsel arşiv üzerinden yapılan incelemeler evrensel tasarım prensipleri ve BM Sürdürülebilir Kalkınma amaçları kapsamında değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler kapsamında matris tablosu oluştularak altı yapı özelinde prensiplerin ve amaçların sağlanma sıklığı saptanmıştır. İncelenen altı örnek üzerinden elde edilen bulgular kapsamında Sakarya YADEM yapısı değerlendirilmiştir. Sakarya YADEM örneklemi üzerinde yapılan değerlendirmede odak gruplar ile yapılan görüşmeler ve gözlem sonuçları esas alınmıştır. Görüşmeler öncesinde İstanbul Teknik Üniversitesinden etik onay alınmıştır. Görüşmeler kapsamında mekanın yeterliliği ve fiziksel özelliklerinin farklı yaştaki kullanıcılar üzerindeki etkisi keşfedilmiştir. Görüşmelerin analizinde tematik kodlar oluşturularak yaşlı destek merkezlerinin tasarımında dikkat edilmesi gereken fiziksel standartların tespiti amaçlanmıştır. Yaş almış bireylerin sosyalleşmesine yönelik oluşturulan yaşlı destek merkezlerinin tasarımında eşit ve adil yaklaşımla hareket edilmesi gerektiği saptanmıştır. Ulrich destekleyici tasarım yaklaşımı ile değerlendirilen görüşmelerde yapının ulaşımı kolay, erişilebilir ve doğal peyzaj unsurları ile etkişleşim halinde olmasının yaş almış bireyler tarafından teşvik edici olduğu söylenebilir. Farklı fiziksel ve psikolojik kabiliyetteki bireylerin kullanımında olan yapılarda ayrımcılığa izin vermeyen tasarım yaklaşımlarının uygulanması gerektiği düşünülmektedir. Kültürel ve sosyo-ekonomik birikim bireylerin yaş alma merkezlerinden beklentisini değiştirebilmektedir. Yaş alma mekanlarının değişen jenerasyonun gereksinimlerine bağlı olarak nasıl olması sorusuna yanıt arayan bu tezin gelecek araştırmalara altlık olması ve literatürdeki boşluğa katkı sağlaması amaçlanmaktadır.