Kentsel açık mekân olarak caddelerin kalite kriterleri bağlamında değerlendirilmesi ve kavramsal bir model önerisi: Van Cumhuriyet Caddesi örneği

Abstract

Kentsel mekânların varoluş amacı insandır ve kentler, kullanıcısı olan insandan bağımsız düşünülemezler. Buna karşın, 18. Yüzyılın ikinci yarısında başlayan sanayi devrimi ve beraberindeki süreç kent nüfusunun hızla artmasına ve kentlerin hızla büyümesine sebep olmuş; hızla büyüyen kentler, büyük bir dönüşüm geçirmiştir. Bu dönüşüm ile otomobiller kentlere egemen olmuş; dikey mimari ve yoğun inşaat faaliyetleri arasında kentler varoluş amacı insandan kopmuştur. İnsan-mekân etkileşiminin kopması, toplumların bir kentte yaşamaktan duydukları memnuniyeti ve iyi oluş hallerini olumsuz etkileyerek sağlıksız toplumların oluşmasına sebep olmuştur. 20. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde, kentlerdeki bu toplumsal bunalımların sebepleri araştırılmaya başlanmış ve kentsel yaşam kalitesi çalışmaları ortaya çıkmıştır. Kentsel yaşam kalitesi çalışmaları ile kentlerin sosyal, fiziksel, ekonomik, kültürel, ekolojik birçok boyutu araştırılarak insanların bireysel ve toplumsal iyi oluş haline katkıda bulunan ve bir kentte yaşamaktan memnuniyet duymalarını sağlayan nitelikleri tespit etmek amacıyla, birçok bilim insanı çeşitli kriter ve göstergeler belirlemiştir. Kentsel yaşam kalitesinin fiziksel boyutunu oluşturan kentsel açık mekân kalitesi çalışmaları ise, kullanıcıların kentsel mekânda bulunmaktan ve mekânı kullanmaktan duyduğu memnuniyeti arttırmayı amaçlamakta; bu doğrultuda insanların mekânsal ihtiyaçlarını karşılaması beklenen niteliklerin, ihtiyaçları karşılama düzeyini arttırmak için birçok kriter ve gösterge önermektedir. Bu tez çalışmasının birincil amacı, küresel ölçekte birçok araştırmacı tarafından sunulmuş kentsel açık mekân kalite kriterlerinin birbiriyle olan kavramsal ilişkileri incelenerek ve benzerlik-farklılıklarıyla karşılaştırma-gruplamaları yapılarak kentsel açık mekân kalitesini ölçmeye yönelik kavramsal bir model önerisi sunmaktır. Bu modelin, kapsamlı, bütüncül ve özgün yapısıyla tüm kentsel açık mekânlarda uygulanabilirliği hedeflenmiştir. Modeli uygulamak için, bir kentsel açık mekân olan Van ili İpekyolu ilçesine bağlı Cumhuriyet Caddesi seçilmiştir. Örneklem-problem alanı olarak seçilen cadde, küresel ölçekte çoğu caddenin barındırdığı motorlu taşıt öncelikli bir işleve sahip olup kamusal mekân işlevi açısından oldukça zayıftır. Ulusal ölçekte, uygulama imar planlarının kentsel açık mekândaki sınırlayıcılıklarına ve yap-satçı politikayla şekillenmiş kimliksiz ve monoton bir forma sahiptir. Yerel ölçekte ise Van kenti, Türkiye yaşam kalitesi sıralamasında 81 il içerisinden 72. Sırada olup sosyal hayattan memnuniyet ve mutluluk düzeyleri düşük değerlere; Cumhuriyet Caddesi özelinde ise, kentin doğrusal kent merkezi ve en eski kent parçası olması sebebiyle fiziksel ve işlevsel bir eskimeye sahiptir. Tüm bu sebeplerle caddenin, mekân kalitesinin değerlendirilmesi ve yetersiz olan mekânsal niteliklerin tespit edilebilmesi için uygun bir örneklem alan olduğuna kanaat getirilmiş ve tez çalışmasının ikinci amacı "önerilen kavramsal modelin Van ili Cumhuriyet Caddesi'nde test edilerek mekânın kalite kriterleri açısından yeterli olup olmadığının tespit edilmesi ve yetersiz kriterler için mekânsal çözüm önerilerinin sunulması" olarak belirlenmiştir. Bu amaçlar doğrultusunda çalışma, "insanların mekânsal ihtiyaçları nelerdir?", "Caddenin bileşenleri nelerdir ve bu bileşenlerin nitelikleri neler olmalıdır? / Hangi nitelikler mekânı daha kaliteli yapmaktadır?", "Cumhuriyet Caddesi'nin sahip olduğu nitelikler kullanıcıların mekânsal ihtiyaçlarını karşılamakta yeterli midir?", "Caddenin mekân kalitesinin arttırılmasına yönelik hangi müdahale biçimleri ve tasarım politikaları uygulanmalıdır?" sorularına cevap aranmıştır. Birinci ve ikinci araştırma sorularına cevap bulabilmek adına öncelikle literatür araştırması yapılmış olup mekânsal ihtiyaçlar ve insan-mekân etkileşimi irdelenmiştir. Sonrasında kentsel açık mekân genelinde ve cadde özelinde kentsel açık mekânların sınıflamaları, işlevleri ve formları incelenmiş; işlev ve formların mekânsal ihtiyaçlar ve insan-mekân etkileşimi bağlamında ne tür niteliklere sahip olmaları gerektiği irdelenmiştir. Son olarak, 11 farklı bilim insanının sunmuş olduğu, mekânı kaliteli yapan kriter, gösterge ve parametreleri incelenmiştir. Yapılan literatür araştırması ve incelenen, yorumlanan, birbiriyle ilişkisi kurulan kriterler neticesinde kentsel açık mekân kalitesini ölçmeye yönelik kavramsal bir model önerisi sunulmuş olup bu model I.C.A (Identity-Comfort-Attractiveness) olarak adlandırılmıştır. Model doğrultusunda bir mekânı kaliteli yapan 3 kriter önerilmiş olup bunlar "Konfor, Çekicilik ve Kimlik"dir. Bu kriterlerin göstergeleri, bir mekânı kaliteli yapan mekânsal nitelikler olup bunlar "erişilebilir, bakımlı ve onarımlı, ergonomik, güvenli, algılanabilir, iklime uygun, sosyal ve imgesel anlama sahip, yere özgü değerler taşıyan, özgün bir forma sahip, çeşitlilik barındıran, biçimsel açıdan estetik ve canlı" olarak belirlenmiştir. Çalışmanın üçüncü sorusu olan, Cumhuriyet Caddesi'nin bu niteliklere sahip olup olmadığını ve ne düzeyde sahip olduğunu ölçebilmek amacıyla, modelde göstergeleri ölçebilmek adına oluşturulmuş 108 parametreden yola çıkarak 26 analizden oluşan 6 analiz seti oluşturulmuştur. Bu analizlerde ölçülen parametreler 5'li likert skalasına göre, çok kötü (-2), kötü (-1), ne iyi ne kötü (0), iyi (1), çok iyi (2) olacak şekilde puanlanmıştır. Parametrelerden gelen toplam puan göstergelerin puanını; göstergelerden gelen toplam puan ise kriterlerin puanını belirlemiş; bu puanlar 5'li likert skalasına göre bölünerek kriterlerin kalite düzeyleri çok kötü, kötü, nötr, iyi ya da çok iyi olarak belirlenmiştir. Analiz setleri ulaşıma yönelik analizler, biçim ve boyuta yönelik analizler, çeşitliliğe yönelik analizler, kent kimliği ve estetiğine yönelik analizler, teknik standartlara yönelik analizler ve kullanıcıya yönelik analizler olup bu analizlerde haritama, yaya ve taşıt sayımı, teknik çizim, anket, davranış gözlemi (doğrudan gözlem), fotoğraflama, zihin haritası ve kontrol listesi gibi çeşitli yöntemler kullanılmıştır. Gösterim olarak şematik ve grafik gösterim, 3 boyutlu modelleme ve 2 boyutlu modelleme (enkesit ve boykesit) teknikleri kullanılmıştır. Yapılan analizler sonucunda, caddenin konfor kriteri açısından kalite düzeyi kötü, çekicilik kriteri açısından çok kötü ve kimlik kriteri açısından çok kötü olduğu tespit edilmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonucunda caddenin konfor kriteri açısından kalite düzeyini düşüren en büyük niteliksel eksikliğin erişilebilirlik ve kentsel açık mekân elemanlarının eksikliği olduğu tespit edilmiştir. Caddenin çekicilik kriteri açısından kalite düzeyini düşüren en büyük niteliksel eksiklik ise algılanabilir ve biçimsel açıdan estetik olmaması gerek mekânsal gerekse işlevsel çeşitlilik sunmamasıdır Caddenin çekiciliğini düşüren bir diğer problem farklı davranış ve aktivitelere imkân verecek mekânsal biçimlenişlere sahip olmamasıdır. Caddenin kimlik kriteri açısından kalite düzeyini düşüren niteliksel eksiklikler ise yere özgü mimari ya da doğal değerlere sahip olmayışıdır. Bununla birlikte cadde, diğer caddelerden ya da kentin diğer kısımlarından ayrıştırılabilecek özgün bir forma sahip değildir. Gerek renk gerek malzeme gerek biçim ve boyutta gerekse sahip olduğu mekân elemanlarında bir konsept ve kompozisyon bulunmamaktadır. Değerlendirmeler sonucunda Cumhuriyet Caddesi'nin, diğer herhangi bir caddeden ayrıştırılamayacak kadar kimliksiz olduğu sonucu çıkarılmıştır. Yapılan tüm bu değerlendirmeler neticesinde, caddenin kalite düzeyi aldığı puanlar üzerinden çok kötü olarak belirlenmiş; caddenin, kullanıcıların mekânsal ihtiyaçlarını karşılamada yeterli niteliklere sahip olmadığı tespit edilmiştir. Cumhuriyet Caddesi'nin mekân kalitesinin arttırılması, kentlilerin o mekânda bulunmaktan ve mekânı kullanmaktan duyduğu memnuniyeti arttırarak kentlilerin yaşam kalitesinin arttırılmasına katkıda bulunacaktır. Bu sebeple tasarıma yönelik önerilerin sunulması amaçlanmış ve çalışmanın son araştırma sorusuna cevap aranmıştır. Cadde'nin kalite değerlendirmeleri ve yapılan çıkarımlar sonucunda, caddenin yeniden canlandırılarak kente ve kentliye kazandırılması gerektiği düşünülerek "yenileme ve sağlıklaştırma" müdahale biçimleri önerilmiş; bu müdahaleler doğrultusunda caddede kısmi yayalaştırma, Beşyol meydanında yayalaştırma, çalışma alanındaki niteliksiz yapıların yıkılması yoluyla alanda yeniden düzenleme ve tasarım, niteliği iyi yapılarda cephe düzenlemeleri ve tasarım, mimari kimliğe sahip yapıların korunması ve restorasyonu tasarım politikaları olarak belirlenmiştir. Bu politikalar doğrultusunda caddenin işlevleri, formu ve caddede sunulması beklenen yerel yönetim hizmetlerine yönelik 3 kalite kriteri doğrultusunda mekânsal öneriler sunulmuştur. Çalışma, tüm kentsel açık mekânlarda uygulanabilecek kapsamda özgün bir kavramsal model sunmasıyla ve konu kapsamında örneklem alanda yapılan ilk çalışma olması açısından önem taşımaktadır. Çalışmada yapılan analizlerin ve kullanılan yöntem ve tekniklerin konuyla ilgili yapılacak bilimsel çalışmalara yön göstermesi; değerlendirme ve mekânsal önerilerin ise caddede yapılabilecek kentsel tasarım çalışmalarına rehberlik etmesi hedeflenmiştir.

The purpose of existence of urban spaces is human, and cities cannot be thought of independently of their users. On the other hand, the industrial revolution that started in the second half of the 18th century and the accompanying process caused the urban population to increase rapidly and the cities to grow rapidly; rapidly growing cities have undergone a transformation. With this transformation, cars dominated the cities; between vertical architecture and intense construction activities, cities have become disconnected from the purpose of their existence. The rupture of human-space interaction has caused the formation of unhealthy societies by negatively affecting the satisfaction of societies from living in a city and their well-being. By the end of the 20th century, the causes of these social depressions in cities began to be investigated and urban quality of life studies emerged. Many scientists have determined various criteria and indicators in order to determine the qualities that contribute to the individual and social well-being of people in a city by investigating many social, physical, economic, cultural and ecological dimensions of cities with quality of life studies. Urban open space quality studies, which constitute the physical dimension of quality of life, aim to increase the satisfaction of users from being in and using the urban space. Thus, the qualities that are expected to fulfill the spatial needs of people suggest many criteria and indicators to increase the fulfillment level of the needs. The first purpose of this thesis is to propose a conceptual model for measuring the quality of urban open space by examining the conceptual relationships of urban open space quality criteria presented by many researchers on a global scale and by comparing and grouping them with similarities-differences. It is aimed that this model can be applied in all urban open spaces with its comprehensive, holistic and original structure. In order to test the applicability of the model, an urban open space, "Cumhuriyet main Street in the Ipekyolu district of Van province" was chosen. The chosen as the sample-problem area has a motor vehicle priority function, which is hosted by most streets on a global scale, and it is very weak in terms of public space function. At the national scale, it has an identityless and monotonous form shaped by the limitations of the implementation plans in the urban open space and the build-and-sell policies. On a local scale, the city of Van ranks 72 out of 81 provinces in terms of quality of life in Turkey and has low levels of satisfaction and happiness from social life; In particular, Cumhuriyet main street has a physical and functional aging since it is the linear city center and the oldest part of the city. For all these reasons, it has been decided that is a suitable sampling area for evaluating the quality of the space and determining the insufficient spatial qualities. Presenting spatial solution proposals for insufficient criteria. In line with these purposes, the study is aimed at "What are the spatial needs of people?", "What are the components of the and what should be the qualities of these components? / Which qualities make space better?", "Are the qualities of Cumhuriyet Main street sufficient to meet the spatial needs of the users?", "Which types of intervention and design policies should be applied to increase the quality of the space of the main street?" answers to the questions were sought. In order to find answers to the first and second research questions, first of all, literature research was conducted and spatial needs and human-space interaction were examined. Afterwards, the classifications, functions and forms of urban open spaces in general and in particular were examined; It has been examined what kind of qualifications functions and forms should have in the context of spatial needs and human-space interaction. Finally, the criteria, indicators and parameters that space quality, presented by 11 different scientists, were examined. As a result of the research and the criteria that are examined, interpreted and correlated with each other, a conceptual model proposal for measuring the quality of urban open space is presented which named is 'I.C.A (Identity- Comfort- Attractiveness)'. In line with the model, 3 criteria that make a place of quality are proposed and these are "Comfort, Attractiveness and Identity". The indicators of these criteria are the spatial qualities that make a place of quality, and these are "accessibility, maintenance, ergonomics, safety, perceptibility, climatic appropriateness, social and imaginative signification, locality, original form, diversity, formal aesthetics and vitality". In order to measure whether and to what extent Cumhuriyet Street has these qualities, which is the third question of the study, 6 analysis sets consisting of 26 analyzes were created based on 108 parameters created to measure the indicators in the model. The parameters measured in these analyzes were scored according to a 5-point Likert scale as very bad (-2), bad (-1), neither good nor bad (0), good (1), very good (2). The total score from the parameters indicates the score of the indicators; the total score from the indicators determined the score of the criteria; These scores were divided according to a 5-point Likert scale and the quality levels of the criteria were determined as very bad, bad, neutral, good or very good. Analysis sets are analysis for transportation, analysis for form and dimension, analysis for diversity, analysis for urban identity and aesthetics, analyzes for technical standards and user-oriented analyzes. These analyzes include mapping, pedestrian and vehicle counting, technical drawing, survey, behavior observation, photographing. A wide variety of methods have been used, such as mind maps and checklists. Schematic and graphic representation, 3D modeling and 2D modeling (cross-section and length-section) techniques were used as representations. As a result of the analyzes made, it has been determined that the quality level of the space is bad in terms of comfort criteria, very bad in terms of attractiveness criteria and very bad in terms of identity criteria. As a result of the evaluations, it has been determined that the biggest qualitative deficiency that reduces the quality level of the space in terms of comfort criteria is accessibility. In terms of vehicle service level, it has been determined that there is also an inadequacy of parking on the space, which street close to full capacity; It was concluded that this situation negatively affects both vehicle driving comfort and walkability. However, it was determined that the sidewalks, especially the west side, could not meet the pedestrian density and this situation negatively affected both physical and psychological comfort. At the same time, the east side does not have a form that can allow different activities and behaviors and it is very weak in terms of urban open space elements (trees, seating units, lighting elements). As a result, it has been concluded that the place does not have sufficient qualities for both pedestrians, cyclists and vehicles in terms of comfort. The biggest qualitative deficiency that reduces the quality level of the place in terms of attractiveness criteria is that it is weak in terms of visual quality and does not offer both spatial and functional diversity. The place is shaped by add-on buildings place unrelated to each other in terms of architectural style, color, material, and facade elements. Although this situation causes the principles such as composition (integrity), harmony, rhythm and balance to be unreadable in the whole main street, there is no organization in both the facade, the ground and the urban open space elements. This situation creates a visual confusion and users have difficulty in comprehending and making sense of the space. Another problem that reduces the attractiveness of the place is that it does not have spatial configurations that will allow different behaviors and activities. Even basic behaviors such as sitting, resting, watching, chatting are not possible on the place where there are no events and organizations. In terms of commercial functions, there is no diversity that will allow users to spend time in the space. As a result of the evaluation, it is determined that the users use the main street only for necessary activities such as transportation from one place to another, waiting in line, meeting their periodic or long-term needs; It was concluded that the place does not have a configuration that allows for optional or social activities. In the spatial analyzes, the main street, which was determined to be quite weak in terms of visual quality, was also described by the users as "negligent, outdated, gloomy and irregular" at a high rate in the surveys. The qualitative deficiencies that reduce the quality level of the place in terms of identity criteria are that it does not have architectural or natural values specific to the place. There is a registered building belonging to the early Republican period on the place. However, it is known that there has been a settlement in the current settlement of the city since the 18th century and covers the period from the Ottoman period to the present. There are no local materials or colors on the area. In terms of city-specific natural values, ash, mulberry and rose are located on the place, and they cannot attribute a character to the city since they are very weak in terms of maintenance and organization. However, the place does not have a unique form that can be distinguished from other streets or other parts of the city. There is no concept and composition in color, material, shape and size and the space elements it has. As a result of the evaluations, it was concluded that Cumhuriyet Main street has such an identity that it cannot be separated from any other eçici. In support of this result, in the image analysis made with the users, the users were mostly able to imagine the bank and the Government Building. Users could not attribute a social or architectural meaning to the street because there are no distinctive and memorable historical-cultural and architectural values in the Street. As a result of all these evaluations, the quality level of the street was determined as very bad based on the scores it received; It has been determined that the street does not have sufficient qualifications to meet the spatial needs of the users. Increasing the quality of the space of Cumhuriyet Main street will contribute to increasing the quality of life of the citizens by increasing the satisfaction of the citizens of being in that place and using the space. In addition, it will provide social interaction and togetherness by providing a social space. Increasing the quality of the space will increase the economic value of the street, provide employment opportunities and increase the tourism value. It is aimed to present design proposals for design in line with these benefits that quality spaces add to the city and considering the insufficient qualities revealed as a result of the analysis; For this purpose, an answer to the question "Which types of intervention and design policies should be applied to increase the urban open space quality of Van province, Cumhuriyet Main Street?" has been sought. As a result of the quality evaluations and inferences of the street, considering that the street should be revitalized and brought to the city and the citizens, "renewal and rehabilitation" types of intervention were suggested; In line with these interventions, partial pedestrianization on the street, pedestrianization in Beşyol square, demolition of unqualified buildings in the study area; reorganization and design in the area, façade arrangements and design in buildings with good quality, protection and restoration of buildings with architectural identity have been determined as design policies. In line with these policies, spatial suggestions were presented in line with the functions of the street, its form and 3 quality criteria for the local government services expected to be provided on the street. These suggestions can be gathered under 6 headings in general as follows: (1) Reorganization of the street cross section to serve all users (2) Creating public openings that connect and relate to the street and allow different activities and behaviors (3) Include events and organizations (4) Arranging the street form in accordance with the winter climate (5) Developing design concepts throughout the street in order to ensure formal aesthetics, perceptibility in façade, floor and space elements and attribution of character (6) On the street, local colors and materials, historical and cultural public art elements and site-specific natural placement of values. The study is important in that it presents an original conceptual model that can be applied in all urban open spaces and is the first study conducted in the sample area within the scope of the subject. The analyses made in the study, the methods and techniques used will guide scientific studies on the subject; evaluation and spatial suggestions are aimed to guide the urban design works that can be done on the street.