Abdülbaki Nasır Dede'nin tedkik ü tedkik ü tahkik adlı eserindeki makam ve terkiblerin ahenk ilişkilerinin belirlenmesi

Abstract

Bu çalışmada makamlar arasındaki ilişki ağlarını göstermeyi amaçlayarak Abdülbaki Nasır Dede'nin Tedkik ü Tahkik adlı eserindeki makam ve terkibler tanımları üzerinden geliştiren yeni bir görsel model sunulmuştur. "Ahenk Dönüşüm Modeli" adı verilen bu model, sırasıyla Perde-Çeşni-Makam-Terkib boyutlarında bir yaklaşımla makamlar arası ilişki ağını ortaya koyar. Perde kümeleri çeşniyi çeşniler makamı, iki ya da daha fazla makam ise terkibi oluşturur. Modelin bu düzen içerisinde yer alan çok katmanlı yapısı, makamlar arasında görülmeyen ilişkileri görmemizi sağlayarak makam evrenine farklı bakış açıları sunmaktadır. Çalışmanın giriş bölümümde, görsel modellerin teori tarihinde yerini ve önemini değerlendiren bir literatür taraması yer almaktadır. Hem Batı Müziği teori tarihindeki hem de Makam Müziği teori tarihinde görsel modellerin genel bir tablosu oluşturulmuştur. Görsel modellerdeki değişimler yüzyıllara göre hangi ekoller doğrultusunda geliştiği ve dönemler arasındaki etkileşimler anlatılmıştır. Aynı zamanda bu bölümde anlatılan tüm modellerin görselleri yer almaktadır. Daha sonra yine aynı bölümde sunulan, teori tarihindeki makam anlatımlarında kullanılan terminoloji hakkında literatür taramasının yapıldığı ve bazı çıkarımların yapıldığı çalışma yer almaktadır. Özellikle makam teori tarihinde yer alan makam anlatımlarında, melodik organizasyonu ima eden terimlerin tespit edilmesi, "Ahenk Dönüşüm Modelinin" boyutlarından olan "çeşni" teriminin kullanım bağlamını kuvvetlenmiştir. Giriş bölümü, çalışmanın yöntemi detaylı bir şekilde anlatılarak sona ermiştir. Çalışmanın ikinci bölümü "Ahenk Dönüşüm Modeli" ile yapılan analizler yer almaktadır. İlk önce Abdülbaki Nasır Dede'nin Ana Makam olarak tanımladığı (Rast, Segâh, Neva, Nişabur, Hüseyni, Rahevi, Buselik, Suzidilara, Hicaz, Saba, Isfahan, Nihavend, Irak, Uşşak) makamların analizi yer almaktadır. Nasır Dede'nin makam açıklarken sırasıyla söylediği perde isimleri belli bir sistematik ile bağlantılar oluşturularak detaylı bir şekil anlatılmıştır. Bu anlatımların hemen altında, her bir makamın ve terkin Ahenk Dönüşüm Görseli yer almaktadır. Daha sonra Nasır Dede'de bulunan 136 terkib arasından 14 terkib seçilip tıpkı makam anlatımlarındaki sistematik analizleri yapılmıştır. Bu terkibleri ilk yedi tanesi (Pencgâh-ı Asl, Pencgâh-ı Zaid, Niyriz, Mahur-ı Kebir, Selmek, Tahir-i Sagir, Acem) Ekleme terkib (Farklı tabakalardaki makam birleşimleri) sonraki yedi tanesi (Muhayyer-Sünbüle, Şehnaz, Nigâr, Nigâr-ı Nik, Zemzeme, Hicaz-Zemzeme, Hümayun) ise Karma (Aynı tabakalardaki makam birleşimi) terkiblerdir. Tartışma bölümünde Erol Deran'ın "Makamdan Makama Geçki Örnekleri" adlı kitabından aldığımız geçki örnekleri üzerinden "Ahenk Dönüşüm Modelinin" esnekliği test edilmiştir. Bu çalışmada sadece Abdülbaki Nasır Dede'nin makam anlayışı anlatıldığı için modelin başka ekoller üzerinden de kontrol edilmesi sağlanmıştır. Aynı zamanda model aracılığı ile ilk bölümde yer alan makam ve terkiblerden bazıları rastgele eşleştirerek yeni terkibler üretilmiştir. "Ahenk Dönüşüm Modelinin" tespit edebildiğimiz makam dünyasına getireceği faydaları sonuç kısmında tartışılmıştır. Özellikle modelin makam müziğinde hem saz ve söz icralarının gelişimine katkısı hem de makam teorisi eğitimine olacak katkılarından bahsedilmiştir.