Konstantinos Aleksandru Psahos'un Musiki Takvimi'nden Asya Liri'ne: Geç dönem Rumca-Karamanlıca yayınlarda Osmanlı-Türk makam müziği ve teori yazımı

Abstract

Post-Bizans olarak da adlandırılan 15 ila 20. yüzyıllar arası dönemde Osmanlı-Türk makam müziği repertuvarından çeşitli örnekler, Rumca-Karamanlıca kaynaklara kaydedilmiştir. Önce Bizans, sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun başkentliğini yapmış olan İstanbul merkeziyetinde gelişen bu repertuvar, çoğunluğu şehrin mugannisi olan Rum kilise müzisyenleri tarafından Bizans notası ile yazılmıştır. 20. yy.a kadar devam eden bu yazım kültürünün, özellikle Batı'da Aydınlanma düşüncesi ve bilimsel ilerlemelerin güç kazandığı 18. yy.da somutluk kazandığı söylenebilir. Bu doğrultuda bir yandan müzikte teknik ilerlemeler gerçekleşirken, diğer yandan Rumca-Karamanlıca kaynaklarda Osmanlı-Türk makam müziğini ilgilendiren metinler görünür olmaya başlamıştır. Bu tür metinler, müzisyenler tarafından kilise müziği ve Osmanlı-Türk makam müziği teorisine dair terminolojinin bir araya getirildiği eklektik bilgi kaynaklarıdır. Türkçe sözlü eserler ve terimler de literatürde Karamanlıca olarak bildiğimiz Yunan harfli Türkçe olarak yazılmıştır. Buna rağmen birçok yayın, eser dili olarak Rumca metinlerden oluşmaktadır. Bu sebeple çalışmada bu türden müzik yayınları için genel olarak Rumca-Karamanlıca tanımlaması kullanılmıştır. İlk olarak el yazmaları halinde karşımıza çıkan Rumca-Karamanlıca müzik metinleri, 19. yy.da, kilise ekseninde müzik reformunun gerçekleşmesi ve matbaanın da etkin şekilde kullanılmasıyla birlikte bir yayın serisine dönüşmüştür. Bu çağda edebiyat, din, eğitim ve benzeri birçok alanda yayımlanmaya başlanan ve talep gören seriler içerisindeki yerini alan müzik kitaplarının kayda geçen ilk örneği, 1830 tarihli Efterpi isimli repertuvar koleksiyonudur. Ardından aynı yüzyıl boyunca bir dizi repertuvar koleksiyonu, güfte mecmuası ve teorik çalışma ortaya çıkmıştır. Rumca-Karamanlıca serisinin bu yönüyle son repertuvar koleksiyonları da, araştırmanın konusu olan 1896 Artık Yılının Müzik Takvimi ve 1908 tarihli Asias Lira'dır. Musiki Takvimi, 2016 yılında Atina Ulusal ve Kapodistrian Üniversitesi (EKPA) Müzik Bölümü tarafından düzenlenerek yeniden basılana kadar Konstantinos Aleksandru Psahos'un arşivinde son anda yayımlanmaktan vazgeçilmiş el yazması bir defter olarak kalmıştır. Asias Lira ise 1908 yılında Atina'da Kusulinos Matbaası'ndan basılmış bir repertuvar koleksiyonudur ve uzun yıllar çeşitli mağazalarda satışının sürdürüldüğü anlaşılmaktadır. Asias Lira ve Musiki Takvimi, büyük ölçüde Türkçe sözlü eserlerden ve daha az sayıda sözsüz formlardan oluşan Osmanlı-Türk makam müziği repertuvarının örneklerini içerir. Asias Lira'dan farklı olarak Musiki Takvimi'nde, Yunan kilise müziği ve halk şarkılarının da yer aldığı iki farklı bölüm mevcuttur. Asias Lira'nın repertuvara giriş bölümünde, makam ve usûl konularına ilişkin teorik metinler yer alır. 2016 yılında bir ajanda olarak yayımlanan Musiki Takvimi ise bir önsözü ve Hafid Efendi'nin Galatât-ı Hafîd Efendi adıyla bilinen eserinin musiki maddesinden Rumcaya tercüme edilmiş çeşitli alt başlıkları içermektedir. Bu tür koleksiyonlar, genel olarak abonelik sistemine sahiptir. Bu bakımdan değerlendirildiğinde araştırmalar, Rumca-Karamanlıca müzik koleksiyonlarının özellikle müzik bilen eğitimli bir çevreye hitap ettiğine işaret etmektedir. Musiki Takvimi ve Asias Lira da çoğunlukla müziksever bir çevreye, Osmanlı-Türk makam müziğini öğrenmek isteyenlere veya tamamıyla mugannilere hitap edebilecek içeriklere sahip iki ayrı dönemde yazılmış, ayrı amaçlara yönelik olarak hazırlanmış koleksiyonlardır. Dolayısıyla Osmanlı-Türk makam müziği teorisi ve repertuvarını öğrenmeye açık olan müzikseverlere veya müzisyenlere yönelik hazırlanan yayınların birçoğunda olduğu gibi Musiki Takvimi ve Asias Lira'da da makam ve usûl teorisinin yazımı ve anlatımına ilişkin dikkat çekilmesi gereken alt başlıklar ortaya çıkmaktadır. Öncelikle makam, kilisenin sekiz ihosu ile eşdeğer görülen bir sistemdir. Rum teorisyenler, makam müziği sistemini anlatabilmek için ihos sisteminin terim ve teorik yöntemlerini kullanmakta, dolayısıyla makamları ihos sistemi altında sınıflandırarak karşılaştırmalı yöntemlerle ele almaktadırlar. Bu yaklaşım da Türk makam müziğinin güncel teorik problemleri açısından, özellikle kilise müziğinin cins sınıflaması bakımından Türk makam müziğine katkı sağlayabilecek tarihsel örnekler sunmaktadır. İkinci olarak, Rumca-Karamanlıca kaynaklarda usûller, makam anlatımına kıyasla hem teorik açıklamaları hem de repertuvarda kullanımı açısından belirli problemleri barındırmaktadır. Bu nedenle Konstantinos Psahos'un Forminks gazetesinde yayımlanan makalesi ve arşivinde bulunan kişisel notları, Rumca-Karamanlıca koleksiyonlarda Osmanlı-Türk makam müziği usûllerinin hatalı yazımlarını tespit etmek açısından önemli verilere işaret etmektedir. Nitekim, Psahos'un koleksiyonlarında bu türden usûllerin yazımına yönelik teorik hatalar minimum düzeydedir. Koleksiyonlarındaki eserler, ayrıca hem makamsal karakteri hem de usûllerin yazımı bakımından güncel versiyonlarına yakın örneklerdir. Bu durumun bir sebebi, aynı repertuvarın çeşitli yayınlar ve yazılı metinler aracılığıyla o yıllarda yazıya aktarılmış olmasıdır. Çünkü, MT ve AL'deki birçok eser, dönemin basılı nota serilerindeki çeşitli versiyonlarıyla benzerlik göstermektedir. Son olarak koleksiyonlardaki repertuvarda kullanılan, kilise notasına özgü hipostaseis işaretlerinin de kilise notası ile yazılmış Türkçe repertuvarın bir ses tarafından nasıl yorumlanabileceğine dair bazı ipuçlarını içerdiği tespit edilebilmektedir. Nitekim Osmanlı-Türk makam müziğinin diğer nota sistemlerinde benzeri mevcut olmayan bu işaretler, Psahos tarafından eserlerin yorumuna dikkat etmek için bilinçli bir şekilde kullanılmış olmalıdır. Bütün birikimini aktararak farklı dönemlerde her iki koleksiyonu, MT ve AL'yi yazan Konstantinos Aleksandru Psahos, Arnavutköy'de doğmuş ve otuz beş yılını İstanbul'da geçirmiş bir müzik adamıdır. Küçük yaşlardan itibaren kilise müziği eğitimi almış ve uzun yıllar İstanbul kiliselerinde mugannilik yapmıştır. Patrikhane'nin ve Atina müzik çevrelerinin 20. yy. başlarında Yunanistan merkezli milli bir konservatuvar kurma girişimi sonucunda, kurum altında oluşturulması tasarlanan Bizans müziği bölümüne kurucu bir isim ve eğitimci olma vasfıyla davet edilmiştir. Bu doğrultuda 1903 yılından itibaren ölümüne kadar Atina'da yaşamını sürdürmüş, Bizans müziği geleneğinin devamlılığı adına, hem eğitimi hem de kiliselerdeki sistemli öğretimi için kurucu bir figür olmuştur. İstanbul yıllarında Osmanlı-Türk makam müziğine ilgi duyduğu ve hakkında detaylı araştırmalar yaptığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla uzun yıllara dayanan bilgi birikimi, Asias Lira ve Musiki Takvimi'nin yazımına da katkı sağlamıştır. Bunun yanı sıra Rum müzik cemiyetleri ve mugannilerle olan yakın ilişkisi, o çevrelerde süregelen Osmanlı-Türk makam müziğine ilişkin yazılı ve sözlü bilgi aktarımının kendisi tarafından da takip edilmesinin bir yolu olmuştur. Sonuç olarak bugün arşivinde mevcut dokümanlar, çevresindeki Rum müzisyenler gibi Konstantinos Aleksandru Psahos'un da hem dönemin Türk makam müziği kaynaklarına, hem de müzisyenlerin teorik çalışmalarına yakın alaka gösterdiğine işaret etmektedir. Nitekim, Rauf Yekta ve Ali Rıfat Çağatay ile yayınlar üzerinden geliştirdiği eleştirel diyaloglar, müzisyenler arası iletişimin ve teorik tartışmaların karşılıklı kaynak ve bilgi alışverişlerinin bir sonucu olduğuna işaret etmektedir. Sonuç olarak araştırma, öncelikle bu iki koleksiyona odaklanmakta, genel çerçevede ise Osmanlı-Türk makam müziği repertuvarını veya teorik metinlerini içeren Rumca-Karamanlıca yayınları tarihsel bağlamında incelemeyi, bilgi aktarım yöntemlerini anlamayı, bu doğrultuda teori ve repertuvar tarihi için alternatif bir bilgi alanı oluşturabilmeyi amaçlamaktadır. Böylece makam müziğinin güncel teorik tartışmalarını, farklı bilgi birikimi ve bakış açısıyla ele almak mümkün olabilir. Nitekim 1896 Artık Yılının Müzik Takvimi ve 1908 tarihli Asias Lira, hem sahip oldukları bilgi alanlarının literatüre sunduğu teorik mevzular açısından, hem de kültür tarihi açısından diğer arşiv kaynaklarıyla birlikte yorumlanmaktadır. Osmanlı-Türk makam müziği repertuvarının kilise notasıyla nasıl yazıya aktarıldığı ve çağın anlayışıyla makam teorisinin nasıl ele alındığı, çalışmanın temel konularıdır. Bu bağlamda çalışma, beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, araştırmanın önemi ve amacı, tarihsel-teorik yaklaşım, yöntem ve süreç ele alınmaktadır. İkinci bölümde, yayın serisinin ortaya çıktığı İstanbul kiliselerinin nota sistemi, yazım-yayın kültürünün gelişim süreci ve müzisyenler arası etkileşim ağı üzerinde durulmaktadır. Üçüncü bölümde, Musiki Takvimi ve Asias Lira'nın yazarı, İstanbul doğumlu muganni, müzisyen, müzikolog ve eğitimci Konstantinos Aleksandru Psahos'un müzik yaşamı üzerinden teorisyen kimliği ve bu iki koleksiyonun hazırlanma sürecine odaklanılmaktadır. Çünkü, Osmanlı-Türk makam müziği tarihinin yazılı kaynakları ve yazarlarının müzikal yaşamını içeren metinlere ilişkin akademik incelemeler hâlâ sınırlıdır. Bu nedenle, Psahos'un çalışmalarına detaylı olarak bu bölümde değinilmektedir. Nitekim Psahos, Arnavutköy'de doğmuş, yaşamının otuz beş yılını İstanbul'da geçirmiştir. Ali Rıfat Çağatay, Rauf Yekta gibi isimlerle geliştirmiş olduğu yakın diyalog dolayısıyla makam müziği tarihinde biyografik incelemeler bakımından da dikkat çekici bir karakterdir. Dördüncü bölümde, her iki koleksiyonda yer alan makam ve usûl konularına ilişkin metinlerden yola çıkarak Rumca-Karamanlıca kaynaklarda makam nazariyesi ve teorik yaklaşım ele alınmaktadır. Beşinci bölüm, her iki koleksiyon içerisinden seçilmiş çeşitli eserlerin arşivlerde bulunan örnekleriyle birer versiyon olarak karşılaştırmalı analizi ve değerlendirmelerini içermektedir. Örnekler dahilinde kilise notasının mevcut farklılıkları ve bu karakteristik farklardan birisi olarak kalite işaretleri (hipostaseis) bahis konusudur. Eserlerin kilise notasıyla yazımında icra pratiği yönüyle ne gibi benzerlik ve farklılıklar olabileceği mevzusu, ses kayıtları da kullanılarak tartışmaya açılmaktadır. Son olarak, çalışmanın ek bölümü, Konstantinos Psahos'un kendi arşivi, Patrikhane Tarihi Arşivi ve kütüphane araştırmaları sonucu tespit edilen belgeleri içermektedir. Bunlar, Konstantinos Psahos'un kendi el yazısıyla kaydettiği bazı notlar, kitap ve makalelerden oluşmaktadır. Ayrıca Psahos'a ait 1896 Artık Yılının Müzik Takvimi ve 1908 tarihli Asias Lira'daki 51 eserin, arşiv kaynaklarıyla karşılaştırmalı bilgilerini içeren bir katalog ile koleksiyondan seçilmiş 20 eserin transkripsiyonu da ekte yer almaktadır. Tüm bu arşiv çalışmaları ve nota analizlerinin, Rumca-Karamanlıca kaynaklarda kaydedilmiş olan geniş repertuvar ve teorik metinler üzerinden yürütülecek olan araştırmalara örnek teşkil edeceği düşüncesiyle çalışma kapsamına alındığını ifade etmek gerekir.