Kıyılarda Yer Alan Eski Endüstri Alanlarının Değerlendirilmesi: Paşabahçe Cam Fabrikası İçin Yeniden Kullanım Önerisi

Abstract

Endüstri Devrimi ile birlikte kentlerde ve üretim yapılarında bir çok değişim meydana gelmiştir. Üretim tarzındaki başat etmenin insan yerine makine olması sonucu başta İngiltere olmak üzere bir çok gelişmiş ülkede kırsal alandan kentlere doğru göç hareketleri yaşanmıştır. Endüstri tesisleri de bu dönemde yerleşim yeri olarak kent merkezlerini ve kıyı alanlarını tercih etmiştir. 20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde ise hizmet esaslı ekonomi gözlemlenmiş, eğitim, kültür ve bilgi temelli gelişmeler yaşanmaya başlamıştır. Bu dönemde kent merkezlerinde ve kıyı alanlarında yer alan endüstri tesisleri üretimin boyut değiştirmesi ve ucuz işgücü varlığının etkisiyle farklı alanlara taşınmışlardır. Bu doğrultuda kent merkezlerinde ve kıyılarda konumlanan endüstri alanları işlevsiz kalmış, bu alanların yeniden kullanılması olgusu gelişmeye başlamıştır. 1970'lerden sonra ise hızlı gelişen tekniklere uyum sağlayamayan endüstri alanlarının bir kısmı üretilen ürün grubunu değiştirerek ayakta tutunmaya çalışmıştır. Diğer endüstri tesislerinin bir bölümü üretim faaliyetleri şehrin banliyölerine ya da ucuz iç gücünün olduğu bölgelere desantralize edilmiş, bir bölümü ise kapatılarak terk edilmiştir. Kent merkezlerinde ve kıyı alanlarında yer alan endüstri yapılarının yıkılarak yeni kent düzenlemelerinde kullanılması toplumun tepkisini çekmiş, 1970'li yıllardan itibaren endüstriyel miras ve endüstri arkeolojisi gibi kavramların doğmasına sebep olmuştur. Günümüzde endüstri yapıları ve bu yapıların tüm üretim sürecine ait bileşenler, TICCIH ve DOCOMOMO gibi uluslararası örgütlerin çalışmalarına konu olmaktadır. Özellikle sanayi gelişimlerini tamamlamış İngiltere, Almanya ve Amerika gibi ülkelerde alan ve yapı ölçeğinde endüstri alanlarının korunması ve yeniden değerlendirilmesine yönelik çalışmalar uzun bir dönemden beri yapılmaktadır. Ülkemizde tarihsel süreçte endüstri tesislerinin çoğu sahip olduğu potansiyellerden ötürü kuruluş yeri olarak İstanbul'u tercih etmiştir. İstanbul'da yer alan endüstri tesislerinin büyük bir kısmı ise kıyı alanlarında konumlanmıştır. Kıyı alanlarında konumlanan bu endüstri tesisleri, bilgi toplumu ve hizmet esaslı ekonominin etkisi ile işlevlerini yitirmişlerdir. 1990'lı yıllarda ülkemizde gündeme gelen endüstriyel miras ve endüstri arkeolojisi kavramlarının etkisiyle bu tesislerin bir kısmı korunma ve yeniden değerlendirme sürecine girmiştir. Başta Haliç kıyıları olmak üzere İstanbul'un kıyılarında yer alan bir çok eski endüstri alanı günümüzde rehabilite edilerek yeniden kullanılmaktadır. Son dönemlerde görülen bu olumlu tabloya karşın bazı endüstri tesisleri de üretim faaliyetlerine son verildikten sonra terk edilerek atıl bir halde bırakılmıştır. Çalışma kapsamında ele alınan Paşabahçe Cam Fabrikası da üretim faaliyetleri son verildikten sonra atıl halde bırakılan endüstri tesisleri arasında yer almaktadır. Cumhuriyet döneminde devlet eliyle kurulan ilk endüstri tesisleri arasında yer alan fabrika, 1980'li yıllara kadar üretim faaliyetlerini arttırmış, bu tarihten sonra üretim faaliyetlerini farklı bölgelere kaydırarak kapanma sürecine girmiştir. 2002 yılında üretim faaliyetlerini tamamen sonlandıran fabrika ve bulunduğu alan o tarihten günümüze kadar atıl bir halde bırakılmıştır. Günümüzde sadece depo olarak kullanılan fabrikada yer alan yapılarda fiziksel anlamda problemler görülmektedir. Fabrikada görülen fiziksel problemlerin yanısıra fabrika kapandıktan sonra bölgede yaşayan insanlar açısından sosyal sorunlar da meydana gelmiştir. Boğaziçi'nde konumlanan ve kıyıda denize paralel uzanan önemli bir alanı bulunan fabrika ve bulunduğu alan için bütüncül bir koruma yaklaşımı gerekmektedir. Cumhuriyet döneminin önemli endüstri tesisleri arasında yer alan ve ülkemizde cam sektöründe önemli bir yeri olan Paşabahçe Cam Fabrikası'nın değerlerini belgelemeyi ve alan için yeniden kullanım önerisi getirmeyi amaçlayan bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde çalışmanın amacı, kapsamı ve yöntemi anlatılmaktadır. Bu bölümü takiben Avrupa'da ve Türkiye'de yaşanan endüstrileşme süreçleri irdelenmekte, kıyılarda yer alan endüstri alanlarının dönüşüm süreçleri ele alınmaktadır. Endüstri alanlarının dönüşümü irdelenirken kıyı alanlarının önemi, kıyı alanlarının endüstri amaçlı kullanılmaları ve kıyı alanlarının terk edilme süreçlerine yer verilmektedir. Ardından kıyı alanlarında yer alan endüstri tesislerinin yeniden değerlendirilmeleri incelenmekte, endüstriyel miras ve endüstri arkeolojisi gibi kavramlar tanımlanmasının ardından endüstriyel mirası korumaya yönelik örgütler ve faaliyetleri irdelenmektedir. Bu anlamda dünyada ve ülkemizde kıyılarda yer alan endüstri tesisleri örnekleri incelenmektedir. Bu kapsamda dünya literatüründe Bankside Enerji İstasyonu'nun Tate Modern'e dönüşümü, Van Nelle Fabrikası'nın Van Nelle Tasarım Fabrikası'na dönüşümü incelenirken; ülkemizde ise Lengerhane ve Hasköy Tersanesi'nin Rahmi M. Koç Müzesi'ne, Sütlüce Mezbahası'nın Haliç Kültür ve Kongre Merkezi'ne ve Kocaeli Seka Fabrikası'nın Sekapark'a dönüşüm süreçleri ele alınmaktadır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ilk olarak Paşabahçe Cam Fabrikası'nın konumlandığı Beykoz'un genel özellikleri, Beykoz'a endüstrinin gelişim süreci ve Beykoz'da yer alan endüstri tesisleri ele alınmaktadır. Bu kapsamda Beykoz'da yer alan endüstri tesislerinden Kağıt Fabrikası, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, Paşabahçe İspermeçet Mumu Fabrikası, Paşabahçe Tekel İçki Fabrikası ve Cam Fabrikası irdelenmektedir. Bu bölümde daha sonra Paşabahçe Cam Fabrikası için yeniden kullanım önerisi getirilmektedir. Bu kapsamda ilk olarak fabrika ve bulunduğu çevrenin temel değerlerini tanımlamak amacı ile fabrika alanının konumu ve ulaşımı, Paşabahçe Cam Fabrikası'nın gelişim süreci ve fabrika ve çevresinde yer alan yapılar ele alınmaktadır. Bu bağlamda alanın genel özellikleri tanımlandıktan sonra sosyal değerleri belirlemek amacıyla alanda gerçekleştiren anket çalışması ve Paşabahçe Cam Fabrikası eski işçileri ile gerçekleştirilen görüşmelerden elde edilen veriler değerlendirilmekte ve yöre halkının fabrika hakkındaki fikirleri ve fabrika alanının yeniden kullanılması durumunda hangi fonksiyonları talep ettiklerine yönelik bilgiler elde edilmektedir. Alanda gerçekleştirilen anket ve görüşmelerde katılımcılar fabrika alanının yeniden kullanılmasının semt için öncelikle ekonomik açıdan fayda sağlamasını talep etmektedirler. Katılımcılar fabrika alanının yeniden kullanılmasında eğitim, turizm, müze, otel gibi fonksiyonların yer almasını istemektedirler. Fabrikanın genel özellikleri, alanda gerçekleştirilen fiziksel ve sosyal analizlerin yanı sıra literatürdeki eski endüstri alanlarının yeniden değerlendirilme örnekleri incelenerek Paşabahçe Cam Fabrikası için yeniden kullanım önerisi sunulmaktadır. Alanın yeniden kullanılmasında yer alacak fonksiyonların belirlenmesinde alanın endüstriyel kimliği, semtin sosyal ve ekonomik yapısı gibi kriterler göz önünde bulundurulmakta, bu bağlamda fayda sağlayacak fonksiyonlar önerilmesi hedeflenmektedir. Paşabahçe Cam Fabrikası'nın yeniden kullanımında, Cumhuriyet döneminde ülkemizin cam sektöründeki sembolü olan fabrika alanının eskiden olduğu gibi yeniden cam temalı fonksiyonlarla değerlendirilmesi önerilmektedir. Bu kapsamda alan için ilk olarak ülkemizin içinde bulunduğu Anadolu coğrafyasının uzun soluklu camcılık serüvenini anlatacak olan Camcılık Müzesi, Beykoz'daki 200 yıllık el imalatı camcılık geleneğini devam ettirmek amacıyla Cam Atolyeleri, bu geleneği gelecek nesillere aktarabilmek amacıyla Cam Eğitim Alanları gibi fonksiyonlara yer verilmesi önerilmektedir. Bunların yanısıra bölgede son dönemde artmaya başlayan eğitim tesisleri ve genç nüfus potansiyelinden ötürü Eğitim Kompleksi, bu bölgeyi ziyaret edecek kimselerin burada konaklamaları amacıyla Konaklama Birimleri, ziyaretçilerin Paşabahçe semtinde üretilen el imalatı ürünleri satın alabilecekleri Satış Mağazası, alanı ziyaret edecek ziyaretçiler ve semt halkının faydalanabileceği Restaurant, Cafe ve Alışveriş birimleri gibi fonksiyonların alanda yer alması önerilmektedir. Çalışmanın dördüncü ve son bölümünde ise fabrika alanı için geliştirilen yeniden kullanım önerisi değerlendirilmektedir. Çalışmada Paşabahçe Cam Fabrikası'nın sahip olduğu sosyal, fiziksel ve ekonomik değerleri göz önünde bulundurularak, belirli koruma ilkeleri doğrultusunda alanın endüstriyel miras değerinin sürdürülmesinin mümkün olduğu sonucuna varılmıştır.

Along with the Industrial Revolution, many changes in the structure of production and cities have been experienced. Due to the dominant factor in production method became machines instead of human being, in many developed country, UK being in the first place, migration from rural areas to cities has experienced. In this period, industrial facilities have preferred urban centers and coastal areas as a settlement. By the middle of the 20th century, service-based economy has been observed and education, culture and knowledge-based developments have begun to emerge. During this period, industrial facilities which are located in urban centers and coastal areas moved to different areas due to format change in the production type and the effect of cheap labor. In this context, industrial facilities which are located in urban centers and coastal areas became dysfunctional and the fact of re-use these areas began to grow. Located in the urban centers and coastal areas for use in industrial structures demolished and the new city regulations attracted the attention of society, from the 1970s industrial heritage and industry has led to the emergence of concepts such as archeology. Pulling down Industrial facilities which are located in urban centers and coastal areas and using their lands in landscaping of city called attention of society and have led to the emergence of concepts such as Industrial heritage and industrial archeology beginning from 1970's. Today, the entire production process of industrial structures and the components of this structure are subject to the work of international organizations such as DOCOMOMO and TICCIH. Especially, in the countries which have completed their industrial developments such as UK, Germany and USA, the works which are intended for protecting industrial areas and reuse of them have been carried out for a long time. In the historical process, in our country most of the industrial facilities have chosen to Istanbul because of its potential as a site of establishment. Most of the industrial facilities which are situated in Istanbul are located in coastal areas. These industrial facilities which are located in coastal areas have lost their function due to information society and effect of service based economy. In 1990's by force of industrial heritage and industrial archeology concepts which have been came to fore in our country, some of these industrial areas which are located at coastal areas of Istanbul are rehabilitated and reused. Despite this positive picture in recent years, some industrial facilities have been left inert after termination of their activities. Paşabahçe Glass Factory which is discussed in this study is one of these industrial facilities which have been left inert. The factory which is one of the facilities established by state in the republic period increased its production until 1800's, after this date, dislocated its productive activities to different locations and entered the period of closing. The factory which has terminated its productive activities since 2002 and its area have been left inert until today. There are physical problems in the facilities which are located in the factory which is used as warehouse today. In addition to physical problems seen at the factory, Social problems have been occurred for the people who live in that area. There is a need of a holistic protection approach for the factory which is located in Bosporus and has an important area extending parallel to the sea. This study which aims to authenticate the values of Paşabahçe Glass Factory which appears as an important facility of republic period and has an important place in glass sector in our country and bring forward a proposal for reuse of its area, consists of four sections. In the first part of the study, the purpose, scope and method of the study are described. Following this section, the process of industrialization in Europe and in Turkey are examined, industrial conversion processes along the coast are discussed. When analyzing the transformation of coastal areas, importance of coastal areas, using for industrial purposes, and the abandonment periods of coastal areas are included, then, reuse of industrial facilities which are located in coastal areas are analyzed and the concepts such as industrial heritage and industrial archeology are defined, then the organizations which are intended protecting industrial heritage and their activities are discussed. In this sense, industrial facility samples in the World and our country where are located in coastal areas are analyzed. In this context, in the world literature, Bankside Power Station's transformation to Tate Modern, Van Nelle Factory's transformation to Van Nelle Design Factory are discussed; in our country Lengerhane and Hasköy Dock's transformation to Rahmi M. Koç Museum, Sütlüce Slaughter House's transformation to Haliç Congress and Culture Center and Kocaeli Seka Factory's transformation to Sekapark are discussed. In the third part of the study, firstly, Beykoz where Paşabahçe Glass Factory is located, as well as addressing the general features, industrial development process in Beykoz and the industrial facilities located in Beykoz are discussed. In this context, as samples of industrial facilities located in Beykoz; Paper Factory, Beykoz Leather and Shoe Factory, Paşabahçe Sperm Candle Factory, Paşabahçe Tekel Distillery and Glass Factory are discussed. Afterwards, reuse of Paşabahçe Glass Factory is proposed. In this context, firstly, in order to define essential values of the factory and its environment, location of the factory area and access, development process of Paşabahçe Glass Factory and the facilities which are located in the factory and around it are discussed. Accordingly, after the general characteristics of the area are defined, a survey in order to identify social values and the data obtained from interview with former Paşabahçe Glass Factory workers and ideas of local people about the factory, and what kind of demands they have in case the factory is reopened are discussed .As a result of the survey and interview which have been performed in the area, participants primarily demanded reuse of factory land should provide economical benefit. Participants demanded factory land should be used for education, tourism, museum, hotel etc. purposes. Recommendations for reuse are proposed for Paşabahçe Glass Factory by analyzing old samples in literature which shows reuse of industrial areas besides the physical and social analyses. In determining the functions which take place in reuse of the area, industrial identity of the area, social and economical structure of the area are considered and in this context, suggesting useful functions is aimed. It is suggested Paşabahçe Glass Factory area which is a symbol name of glass producing in republic period to be utilized for glass themed functions as it used to be. In this context; it is suggested to have functions such as a glasswork museum which tells the long winded glassier story of the Anatolia including Turkey, Glass Workshops in order to continue 200 year long handmade glass tradition in Beykoz, Glass Education Points in order to transfer this tradition to the next generations. Besides, an Education Complex due to recently increasing education complexes and potential young population, hospitality units in order to visitors to stay, sales shops visitors can buy glassware products which are produced in Paşabahçe and also restaurants, cafes, shopping units which locals and visitors can use are suggested in this area. In the fourth final section, reuse suggestion for the factory land is discussed.