Hüseyin Sadettin Arel'in Türk makam müziğinde çok seslilik düşüncesi: "Beşleme No. 1" eserinin analizi

Abstract

İTÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Müzikoloji ve Müzik Teorisi Anabilim Dalı Müzikoloji ve Müzik Teorisi Programında doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışmada; Hüseyin Sadettin Arel'in bestecisi olduğu Beşleme No. 1 adlı eser ele alınmıştır. Bu doğrultuda, çok seslilik, çalgı kullanımı ve çalgısal müziğin Türk makam müziğindeki izdüşümleri tarihsel açıdan incelenmiş ve Arel'in bestecilik düşüncesi çerçevesinde Beşleme No. 1'in müzikal analizi yapılmıştır. Eserin bestelendiği tarihten itibaren müzikal olarak ilk kez ele alınması, dönemin çok seslilik anlayışını makamsal müzik doğrultusunda anlamak açısından önemli bir kapı aralamıştır. Çalışmamız bu doğrultuda beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüme tekabül eden giriş bölümünün ardından gelen ikinci bölümde özellikle 20. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan geleneksel çalgı orkestralarının kimlik ifadesindeki yeri ele alınmıştır. Bu doğrultuda çeşitli toplumların bağımsızlık mücadelesinde geleneksel çalgı orkestralarının rolü incelenmiştir. Özellikle 19. yüzyılda yükselişe geçen milliyetçilik ve eşzamanlı olarak ele alabileceğimiz rasyonelleşme düşüncesi hem dünyada hem de ülkemizde önemli etkiler yapmıştır. Müzik açısından baktığımızda rasyonelleşmenin müziği notaya alma, kaydetme, arşivleme gibi modernleşmenin emarelerini pekiştirdiğini söyleyebiliriz. Milliyetçilik ise hem kimlik açısından kendini ortaya koyma, hem de dünyaya 'kendini kanıtlama' ya da 'meşruiyet' kazandırma doğrutulsunda müziği ve müzisyenleri şekillendirmiştir. Daha sonra edvar adı verilen eski nazariyat kaynaklarında çalgıların teorik alandaki yeri ele alınmıştır. Edvar kitaplarında özellikle ses sisteminin çalgılar üzerinden anlatılması ve organolojik bilgiler verilmesi çalgı bilimiyle teorinin paralel seyrettiğini gözler önüne sermiştir. Bu meyanda Kanuni Hacı Arif Bey, Tanburi Cemil Bey, Ali Rifat Çağatay ve Şerif Muhittin Targan gibi çalgısal müziğe hem beste alanında, hem de teorik olarak çalışmalar kazandırmış isimlerin eserleri incelenmiş ve Arel'in kemençe beşlemesi fikrine giden süreç irdelenmiştir. Çağatay'ın ud triosu geleneksel Türk makam müziği çalgıları için çok sesli olarak bestelenmiş ilk eser olması sebebiyle özellikle ele alınmış ve Çağatay ile Arel'in çalışmalarında Türk makam müziğinin çok seslendirilmesi konusundaki ortak noktalar tespit edilmiştir. 1923'te kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin rasyonel düşüncesi dönemin sanat ve müzik çevresini de şüphesiz etkilemiştir. Bu doğrultuda yeni kurulan cumhuriyetin dünyaya kendini kabul ettirme hatta 'ispat' çalışmaları kaçınılmaz olmuştur. Bunun sonucunda ortaya çıkan müziğin çok seslendirmesi bu sürecin en önemli müzikal ayaklarından biridir. Bu çerçevede var olan müzikleri çok seslendirme ve çok sesli bir 'Türk müziği' inşa etme çalışmaları hızla ivme kazanmıştır. Çok seslendirme çalışmalarının ilk basamağını 'Türk beşlileri'nden başlatabiliriz, bununla beraber Türk makam müziği bestecilerinden de bahsedebiliriz. Bu kişilerden ön plana çıkan isimlerden biri şüphesiz Hüseyin Sadettin Arel'dir. Çalışmamızın üçüncü bölümü Arel'in hayatı, yayıncılığı ve besteciliğini kapsamaktadır. Özellikle Öztuna gibi Arel hakkında kapsamlı biyografi çalışmaları yapan yazarlar referans gösterildiğinden, Arel'in yayıncılığı ve besteciliği daha detaylı ele alınmıştır. Şehbal, Türklük Dergisi, Musiki Mecmuası gibi yayınlarda hem yöneticilik, hem de yazarlık yapan Arel'de Tanzimat düşüncesinin rasyonel tavrı öne çıkmaktadır. Bu doğrultuda dönemin önemli müzik ve edebiyat yazarları bu dergilerde yer almış ve 'milli' kimlik ve kültürü oluşturma konusunda önemli gelişmeler yaşanmıştır. Özellikle Fransızca müzik terimlerinin bizzat Arel tarafından Türkçeye çevrilmesi dikkat çeken noktalardandır. Arel'in besteciliği ise hem didaktik, hem de yenilikçidir. Yazdığı eserlere tasviri isimler vermesiyle impresyonist bestecilere yaklaşan Arel, çok sesli eserlerinden başka dönemin Türk makam müziği bestekârlarında görülmeyen partisyon kullanımı, hız ve gürlük terimleri, metronom belirteci gibi detaylı nota yazımı ile Türk makam müziği besteciliğine yeni bir bakış açısı getirmiştir. Bu meyanda geleneksel sazları makamsal çok seslilik içinde kullanmasıyla da, ilk örnek ve kanımızca didaktik eserler vermiştir. Kanımızca bu eserlerin müzik estetiğinden ya da müzikal ifadeden çok, Türk makam müziği bestecilerine örnek teşkil olma amacı daha yüksektir. Arel kemençe beşlemesi projesini hem organolojik olarak, hem de bestecilik açısından oluşturmuştur. Batı müziğindeki yaylı dörtlü ve beşlilerden ilham alarak oluşturduğu kemençe beşlemesi için yazdığı müzik örnekleri, dönemin çok seslilik anlayışının Türk makam müziğine tatbikinin ilk örneklerindendir. Çalışmamız dördüncü bölümünde Arel'in Beşleme No. 1 adlı eserinin müzikal analizi kapsamlı olarak ele alınmış ve Arel'in besteciliği çerçevesinde Türk makam müziğinde çok seslilik anlayışı irdelenmiştir. Beşlemenin analizi makam dizilerinin romen rakamlarıyla derecelendirilmesi doğrultusunda klasik armoni yöntemiyle yapılmıştır. Makam dizileri hem anahtar kullanımı hem de makamsal yapıların çok seslilik çerçevesinde bestelenmesiyle Arel'in 'şed makam' kavramı doğrultusunda tespit edilmiştir. Bölümün devamında analiz yönteminden bahsedilmiştir. Bu doğrultuda kullandığımız terimler, makam yapıları, şed makam (göçürülmüş) ele alınmış ve hangi çerçevede kullanıldığı açıklanmıştır. Bu meyanda AEU sistemine dayalı Türk makam müziğinde bir tam sesin 9 komaya eşit bölünmemesinden kaynaklı olarak karşımıza çıkan majör, minör, eksilmiş ve artmış akor yapılarının dışındaki akorlar eser içinde belirtilmiştir. Bu akorlar koma farklılıklarından kaynaklı olarak tonal müzik çerçevesinde değerlendirilemeyeceğinden dolayı, tespit edilen yapılar; Tip-1, Tip-2, Tip-3… olarak isimledirilmiştir. Akor tiplerinin belirlenmesi; makamsal müzik kapsamında klasik armoni yöntemiyle çok sesli olarak bestelenen eserlerdeki akorların majör, minör benzetmelerinden arınmasını sağlamıştır. Böylelikle örneğin Rast makamı içinde bir akorun hem koma değeri olarak, hem de Rast makamının perdeleri çerçevesinde tespit edilmesi olanaklı hale gelmiştir. Beşinci bölümde Beşleme No. 1 adlı eserin müzikal analizi yer almaktadır. Analiz; çok seslilik anlayışını, kullanılan makamları ve makamsal yapı içindeki akorları, kullanılan teknik terimleri içermektedir. Bu meyanda AEU sistemine uyan ve uymayan yapılar, çift çeşni ve makamlı kullanımlar, tonal müzik unsurları tespit edilmiş ve örneklendirilmiştir.