Madde kullanımını tetikleyen faktörlerin mekânsal analizi yoluyla atık suda tespit edilen uyuşturucunun kaynak tahmini

Abstract

Uyuşturucu madde, insanoğlunun varoluşundan beri sosyal hayatta var olmaktadır. İlk olarak sağlık alanında tedavi bulma ve ilkel dinsel törenlerde kullanım alanı bulan bu maddeler, zamanla keyif verici özelliklerinin keşfedilmesiyle bireysel kullanımda yerini bulmaya başlamıştır. Literatürde çeşitli tanımları olan uyuşturucu madde kavramı en basit haliyle, bitkisel veya sentetik kökenli olan, bireyin sinir sistemini etkileyerek vücudun fiziksel ve mental dengesini bozan ve bağımlılığa yol açan tüm maddeler olarak tanımlanabilir. Uyuşturucu maddenin uzun süreli kullanımı, kişiyi maddeyi almadan yapamama durumuna getirmektedir. Bu durum uyuşturucu madde bağımlılığı olarak tanımlanmaktadır. Uyuşturucu maddelerin insan vücudu üzerinde bağımlılık yaratması ve diğer yan etkilerinin keşfedilmesiyle birlikte tüm dünya ülkeleri tarafından yasaklanma süreci başlamış ve uyuşturucu madde bağımlılığı dünya sağlık sorunu olarak ele alınmaya başlamıştır. Gelişen teknolojiyle beraber artan uyuşturucu madde çeşidi ve uyuşturucu maddenin ticaretine izin veren pazar alanının çeşitliliği, uyuşturucu madde takibini zorlaştırmaktadır. Bu sebeple, uyuşturucu madde bağımlılığı konusunda geliştirilen her yöntem önem taşımaktadır. Uyuşturucu maddenin eş zamanlı takibine izin veren atık suda uyuşturucu ve diğer psikoaktif madde izleme yöntemi, uyuşturucu madde ile mücadelede önemli rol oynamaktadır. Söz konusu yöntem, Türkiye'de 2016 yılında ''Atık Sulardan Uyuşturucu ve Diğer Psikoaktif Maddelerin İzlenmesi (ASUDPMİ)'' adlı projede ilk kez kullanılmıştır. Proje kapsamında, atık suda izlenen uyuşturucu maddenin, harita üzerinde mekânsal kaynak tahmine izin veren Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) tabanlı, bina kullanım türü, nüfus, cinsiyet ve yaşa dayalı dört parametre ile geliştirilmiş model oluşturulmuştur. Bu çalışmada, uyuşturucu madde kullanımına etki eden mekânsal faktörleri belirlemek ve her faktörü bir parametre olarak ele alarak ASUDPMİ projesi çıktılarından biri olan uyuşturucu maddenin mekânsal kaynak tahminine izin veren modelin parametre çeşitliliğini ve hassasiyetini arttırarak iyileştirmek hedeflenmiştir. Bu süreçte uyuşturucu madde kullanımına etki eden mekânsal faktörler, literatür taramasıyla elde edilmiştir. Literatür taraması sonucunda uyuşturucu madde kullanımına etki eden mekânsal faktörler, bireysel, mekânsal ve bina kullanım türü altında üç farklı kategoride ele alınmıştır. Bireysel faktörler, eğitim durumu, ekonomik durum, cinsiyet, yaş, medeni durum ve bölgedeki göç oranı olarak belirlenmiştir. Mekânsal faktörler, bölgedeki işsizlik oranı, bölgedeki suç oranı, bölgedeki uyuşturucu ile bağlantılı suç oranı ve hanehalkı sayısı olarak belirlenmiştir. Son olarak bina kullanım türü altında, konut, iş yeri, eğitim, sağlık, kültür ve sanat merkezi, gıda hizmetleri (restoran vb.) ve eğlence (gece kulübü, bar vb.) yer almaktadır. Bireysel ve mekânsal faktörler, anket çalışmasında tek bir başlık altında, birbirleriyle karşılaştırmaya izin verilecek şekilde ele alınmıştır. Belirlenen faktörlerin, uyuşturucu madde bağımlılığı alanında genel uzmanlık sağlayan kişilerle (akademisyen, doktor, klinik psikolog, psikolog, hemşire ve sosyal hizmet uzmanı) yapılan anketler sonucunda sayısallıştırılması yapılmıştır. Anketler, 100 kişi ile sınırlandırılan örneklem alanından %95 güven ve %5 hata oranıyla 80 kişi ile tamamlanmıştır. Anket cevaplarına uygulanan Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) analizi ile bireysel ve mekânsal faktörlerin karşılaştırmasında tutarlılık sağlayan 21 anket cevabı, bina kullanım türlerinin ikili karşılaştırmasında tutarlılık sağlayan 35 anket cevabı elde edilmiştir. Tutarlılık sağlayan cevapların sırasıyla geometrik ortalaması alınmış ve sonuç parametre ağırlıkları elde edilmiştir. Elde edilen ağırlıklara son olarak AHP analizi yapılmış ve bireysel-mekânsal faktör ağırlıkları için tutarlılık değeri 0,011, bina kullanım türü ağırlıkları için tutarlılık değeri 0,007 olarak hesaplanarak sonuç parametrelerinin ağırlıklarına ulaşılmıştır. Ulaşılan yeni parametre ağırlıklarıyla mevcut CBS tabanlı model iyileştirilmiş ve iyileştirilen model, 2006 yılı verileriyle Beyoğlu ilçesi özelinde eğitim, yaş, medeni durum, cinsiyet ve hanehalkı faktörleri kapsamında çalıştırılmıştır.