Kent planlamada sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için bir model önerisi: Ankara Dikmen Vadisi örneği

Abstract

Sürdürülebilirlik kavramı; dünyanın evrensel sorunlarına çözüm üretme amacıyla geliştirilmiş olmakla birlikte, kuramsal ve uygulamaya yönelik ilkeleriyle bir çok farklı alanda önemli bir konu haline gelmiştir. Sürdürülebilir gelişmenin kuramsal ve kavramsal altyapısında; çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliğin bütünleşik, birbiri ile ilişkili olarak değerlendirilmesi önemli bir gerekliliktir. 1980'li yıllarla birlikte, kentsel nüfusun hızla artmasıyla ve küreselleşme süreciyle birlikte kentler, hızlı bir değişim ve dönüşüm sürecine girmiştir. Bu süreç hem kentsel alanların tahrip olmasına hem de kentler arasında çekim merkezi olmak için bir rekabet ortamı oluşmasına neden olmuştur. Bu tahribat kentlerde; fiziksel, sosyal ve ekonomik tahribatlara neden olmuş ve kentlerin tüm bileşenleri ile sağlıklaştırılması ihtiyacını doğurmuştur. Kentlerin yeniden yapılandırılması sürecinde, sürdürülebilir politikalar uygulanmaya başlamıştır. Kentlere yapılan müdahalelerde, sürdürülebilirliğin çoğunlukla çevresel ve ekonomik bileşenine odaklanılması; sosyal boyutunun göz ardı edilmesiyle kentlerde, mekân organizasyonunda eşitsizlik, yetersizlik, güvensizlik, sosyal dışlanma ve sosyal bütünlüğün sağlanamaması gibi bir çok sorun oluşmuştur. Kent planlamada sürdürülebilirliğin sağlanmasında, çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik boyutlarına bütünsel bir bakış açısıyla ele alınması gerekliliğinden yola çıkılarak, değişen koşullar karşısında sürdürülebilir kentler/kentsel alanlar oluşturulmasında sosyal sürdürülebilirliğin kavramsal altyapısının oluşturulmasının bir gereklilik olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, bu çalışmada Türkiye'de kentlere yapılan müdahalelerde, kentsel projelerin çoğunlukla fiziksel ve nadiren de ekonomik yapıdaki sorunlara çözüm arayışında olmasıyla sınırlı kalmasına ve mekânsal sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi için sosyal yapının dikkate alınmayıp yok sayılması problemine odaklanılmaktadır. Bu problemden yola çıkılarak, tez çalışmasında "Kent planlamada Türkiye için sosyal sürdürülebilirlik kriterleri, hedefleri, göstergeleri nelerdir ve sosyal sürdürülebilirlik hangi yaklaşım ve planlama yöntemi ile ölçülür ve değerlendirilir?" temel sorusuna yanıt aranmaktadır. Bu kapsamda araştırmanın amacı; bütünsel bir yaklaşımla, kentlerin sürdürülebilirliğinin sağlamasında Türkiye için sosyal sürdürülebilirlik kriterlerini, hedeflerini, göstergelerini belirlemek ve kent planlamada Türkiye'de uygulanabilecek sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için bir model geliştirmektir. Beş bölümden oluşan araştırmanın birinci bölümü olan giriş bölümünde; çalışmanın temel sorunsalı ve problemi açıklanmaktadır. Bu bağlamda; araştırmanın amacı, hedefleri, araştırma sorularının aktarılmasının ardından, araştırmanın kapsamı ve yöntemi bu bölümde sunulmaktadır. Araştırmanın "Sürdürülebilirlik Kavramı ve Kent Planlama" başlıklı ikinci bölümünde; sürdürülebilirliğin kuramsal ve kavramsal altyapısının sunulmasıyla "Sürdürülebilirlik kentsel sistemlerle nasıl ilişkilendirilir? araştırma alt sorusuna yanıt aranmaktadır. Bu kapsamda; sürdürülebilirlik kavramının ortaya çıkışı ve gelişimi, sürdürülebilirlik bileşenleri, sürdürülebilirlik ve kent planlama konuları çalışmanın amaç ve hedefleri kapsamında değerlendirilmektedir. Araştırmanın "Sosyal Sürdürülebilirlik Kavramı, Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi" başlıklı üçüncü bölümünde; araştırmanın temel konu alanını oluşturan sosyal sürdürülebilirliğin kuramsal ve kavramsal altyapısı sunulmaktadır. "Sosyal sürdürülebilirlik kavramı ile kent planlama nasıl bir etkileşim içerisindedir? araştırma alt sorusunun cevaplaması için; literatür taraması sonucunda, sosyal sürdürülebilirlik kavramını tanımlayan konular, bu konuların gelişim/değişim süreci ve kavramla ilgili geliştirilen farklı yaklaşımlar sosyal sürdürülebilirlik tanımlamaları üzerinden değerlendirilmektedir. Sosyal sürdürülebilirlik kavramı ile ilgili temel konuların belirlenmesinden sonra "Kentlerin/kentsel alanların sosyal sürdürülebilirliğinin ölçülmesinde kullanılan temel kriterler, göstergeler, değerlendirme yöntemleri nelerdir?" bu bölümün ikinci araştırma alt sorusu cevaplanmaktadır. Literatürde yer alan, sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi ile ilgili uluslararası kuruluşların ve bilimsel araştırmaların yaptığı çalışmalar değerlendirilmekte ve tartışılmaktadır. Sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirmesi için tüm kentsel alanlarda kullanılabilecek, karma ve bütüncül verilerin, değerlendirme sisteminin kullanabileceği, kapsamlı bir modelin oluşturulması gerektiği sonucuna varılmıştır. Araştırmanın özgün kısmı olan dördüncü bölümünde; "Sosyal sürdürülebilirliğin bütünleşik sistemde sağlanıp sağlanamadığının ölçülmesi ve değerlendirilmesi için hangi kriterler ve göstergeler ele alınmalıdır? Sosyal sürdürülebilirlik göstergeleri bütünleşik sistemde nasıl değerlendirilir?" araştırma soruları cevaplanmaktadır. Sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için kent planlama alanında uygulanabilecek bir model önerisi sunulmaktadır. Sosyal Sürdürülebilirliğin Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi İçin Model Önerisi; sosyal sürdürülebilirliğin temel konularını/kriterlerini, sosyal sürdürülebilirliğin sağlanması için hedefleri ve bu hedefleri ölçmeyi ve değerlendirmeyi sağlayacak göstergeleri tanımlamaktadır. Modelde, Demografi ve İstihdam, Erişilebilirlik, Eğitim ve Yetenekler, Sağlık, Barınma, Güvenlik, Aidiyet, Katılım, Sosyal Sermaye ve Sosyal Bütünlük, Kentsel Yaşam Kalitesi Memnuniyeti ve Hizmetlerin Yeterliliği olarak belirlenen 10 kriter kapsamında, 12 hedef, 24 alt hedef ve bunların gerçekleşme durumunu tespit etmek için 45 gösterge ve 72 gösterge tanımı belirlenmiştir. Sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi modeli, karar vericiler ve paydaşlar için, kentsel alanlara yapılacak müdahaleler öncesinde ve yapılan müdahaleler sonrasında toplumsal sürdürülebilirliğin sağlanamadığı konuların tespiti ve iyileştirilmesine yönelik bir araç olarak önerilmektedir. Araştırmanın diğer özgün kısmı; "Sosyal Sürdürülebilirliğin Ölçülmesi Ve Değerlendirilmesi Modelinin Uygulanması: Ankara Dikmen Vadisi Örneği" başlıklı beşinci bölümde sunulmaktadır. Türkiye'de kentlerde sosyal sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için kullanılacak gösterge sistemi nasıl ölçülmeli ve hangi yöntemlerle ele alınmalıdır?" araştırma sorusunu cevaplamak için bir önceki bölümde önerilen model, Dikmen Vadisi Konut ve Çevre Geliştirme Projesi I., II. III. Etap'ta uygulanmaktadır. Bu bölümde öncelikle, uygulama alanı ile ilgili genel bilgiler, planlama süreci ve kararları, mevcut durum değerlendirmesi yapılmaktadır. Sürdürülebilirliğin ölçülmesi ve değerlendirilmesi modeli çerçevesinde tanımlanan sistem ile uygulama alanında; hedeflerin, alt hedeflerin sağlanma durumu göstergeler ve gösterge tanımları ile ölçülmektedir. Öneri Modelin Dikmen Vadisinde uygulanmasında; mekânsal analizler, yüz yüze anket çalışması, derinlemesine görüşmeler, kaynak araştırması ve gözlemleri içeren veri toplama teknikleri kullanılmıştır. Uygulama sonucu elde edilen verilerin gösterge tablolarına aktarımı, SPSS programı vasıtasıyla elde edilen frekans dağılımı ve ortalamaların puanlanması ile gerçekleştirilmiştir. Mekânsal veriler ise Netcad ve ArcGis programları aracılığıyla analiz edilmiştir. Elde edilen nitel ve nicel veriler, gösterge tanımlamaları kapsamında 5'li likert ölçeğine göre puanlanarak göstergelerin, alt hedeflerin ve hedeflerin puan ortalamaları tespit edilmiştir. Araştırma bulguları kapsamında, sosyal sürdürülebilirlik hedef ve alt hedeflerin sağlanma durumu saptanmıştır. Araştırmanın altıncı ve son bölümünde, elde edilen model bulgularının değerlendirilmesi; araştırma kapsamında tez çalışmasının temel ve alt araştırma sorularını cevaplamaya yönelik olmakla birlikte, araştırmanın literatüre katkısı da sunulmaktadır. Araştırmada; sosyal sürdürülebilirliği, sürdürülebilirliğin diğer bileşenleri olan fiziksel ve ekonomik sürdürülebilirliğin kesişim noktaları ile birlikte değerlendirerek, sosyal sürdürülebilirlik kriterlerini, hedeflerini/alt hedeflerini, göstergelerini holistik ve evrensel bir bakış açısı ile ele alarak, tüm kentsel alanlarda uygulanabilecek bir çerçeve sunmaktadır. Bu doğrultuda, kentlerin sürdürülebilirliğinin sağlanması kapsamında, kentsel mekanların iyileştirilmesinin sadece fiziksel boyutta kalmayıp, sosyal yapının değişip-dönüşerek sürdürülmesine katkı sağlayacak ve kent planlama sisteminde sürdürülebilir toplumların ve kentsel mekanların oluşturulmasında faydalı olacaktır. Ayrıca, kriter ve gösterge sistemleri, kentsel projelerin uygulanmasından önce ve sonra, uygulayıcılara ve politika yapıcılara toplumsal yapıyla ilgili kararlar alma konusunda rehberlik edebilecektir.