Dinî Türk Mûsikîsi Beste Türlerinden Durak

Abstract

Bu tez, Türk-İslâm tekkeleri müziği repertuarından duraklar hakkında bilgiler içerir. Durak, cehrî zikir yapılan tarîkatlerin zikir ayinlerinde okunan, serbest usûlde besteli bir türdür. Bir kişi tarafından özel bir üslupla okunur, okuyana durakhan veya durakçı denir. Çalışma, Na't, Mevlid-i şerif, Mi'raciye, Regaibiye gibi serbest usûl ile bestelenen bazı dinî beste türleri hakkında kısa bilgiler içermektedir. Serbest usûl ile besteli türlerden en geniş repertuara sahip olan Durak'la ilgili de geniş bilgiler yer almaktadır. Durak hakkında teknik bilgiler, formu, durak türünün işlevi, Anadolu ve İstanbul tekkelerinde durakların kullanımı, durak okuma üslûbu, cumhur durak kavramı, durakların icrâ edildiği mekânlar, durağın XV. yy'dan XX. yy'a kadar yüzyıllara göre tarihî seyri hakkında bilgiler yer almaktadır. Dr. Suphi Ezgi'nin "durakların aslında Durak Evferi usulüyle bestelendiği" şeklindeki iddiası ve bu iddianın doğru olup olmadığı irdelenmiştir. Serbest usûl ile bestelenmiş durakların notalarına yer verilmiştir. Durağın tasavvufî manası araştırılmış, İbrahim Fahreddin Erenden'in Envâr-ı Hz. Pir Nureddin isimli eserinde geçen durak ibareleri ve bunların analizleri yapılmıştır. Durakların bulunduğu TRT Repertuarı, durakla ilgili yapılmış tezler, Abdülkadir Töre'nin Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunan özel defterleri, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsünde bulunan duraklar, internet üzerinde yayınlanmış olan durak notaları, Sadettin Nüzhet Ergun'un Türk Musikisi Antolojisi Dini Eserler isimli eserinde geçen duraklar gibi durakların bulunduğu kaynaklar incelenmiş, notaların veya güftelerin fihristlerine yer verilmiştir. Fihristlerde notaların veya güftelerin isimleri, bestekâr ve makamlarıyla birlikte verilmiştir. Ayrıca, Aziz Mahmud Hüdâyî Tekkesi Zakirbaşısı olarak görev yapmış olan es-Seyyid Mehmet Hayrullah ez-Zekâî'nin 1871 yılında yazdığı bir yazma ilahi mecmuası tanıtılmış, mecmua içerisindeki 83 adet durak incelenmiştir. Çalışmada ayrıca durakhanların okuduğu ses kayıtları üzerine analizler bulunur. Ses kayıtları ele alınırken bir meşk silsilesine dâhil olmuş ve durakları ehil bir hocadan meşk etmiş olan okuyuculardan Sadettin Kaynak, Münir Nurettin Selçuk, Kani Karaca, Hopçuzade Şakir Çetiner, Durakçı Kemal Evren, Kemal Tezergil gibi okuyucuların okuduğu durak ses kayıtlarına yer verilmiştir. Toplam 15 farklı durak kaydının analizlerinde durakların notalarının farklı nüshaları, durak güftelerinin incelenmesi, ses kayıtlarının yapıldığı mekânlar gibi yönlerden ele alınmıştır.

The subject matter of this dissertation is the durak genre, which is a part of the Turkish-Islamic tekke repertoire. Durak is a composition in free rhythm that is recited in the zikir ayins of the tarikats that perform cehrî zikr. These compositions are recited in free-usul and in a very distinctive style by a musician called durakhan or durakçı. This work has Durak form -that has the largest repertoire within free-rhythm compositions- in its center, nevertheless this dissertation also explores other free-usul sacred composition forms such as Na't, Mevlid-i şerif, Mi'raciye, Regaibiye. This dissertation focuses on the technique, formal structure, performance style of the durak genre; investigates the concept of "cumhur durak" and the space that duraks are performed in Istanbul and Anatolia, and the historical progress of the durak genre between XV.-XX. centuries. The ideas of Dr. Suphi Ezgi on whether the durak's are composed with an usul called "Durak Evferi," are also discussed in this dissertation. The sufistic meaning of the durak genre and the passages and analyisis of the relevant parts of İbrahim Fahreddin Erenden's work "Envâr-ı Hz. Pir Nureddin" are also included in this work. Other sources on duraks such as the TRT repertoire, Abdülkadir Töre's personal notebooks that can be found in Süleymaniye Library, dissertations and thesis' on durak, duraks that are published by İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, published by Sadettin Nüzhet Ergun (in his work Türk Musikisi Antolojisi Dini Eserler), as well as those that are published on the internet were also analyzed and the index of scores and/or lyrics of the durak's are appended. This dissertation also introduces eightythree duraks that were notated in an ilahi manuscript, which was written in 1871 by es-Seyyid Hayrullah ez-Zekâî who was the Zakirbaşı of the Mehmet Aziz Mahmud Hüdayi Tekke. Analysis of the sound recordings of prominent durakhans are also included in this dissertation. The sound recordings were chosen among reciters who were involved in a meşk lineage, meaning musicians who learned duraks from a compotent teacher such as: Sadettin Kaynak, Münir Nurettin Selçuk, Kani Karaca, Hopçuzade Şakir Çetiner, Durakçı Kemal Evren, Kemal Tezergil. In total there are analysis of 15 different sound recordings based on different score versions, durak lyrics, and the spaces that duraks were recorded.