Kırklareli Vize'den Geç Antik – Bizans Dönemi Mimari Plastik Taş Eserler

Abstract

Bu çalışmada, Konstantinopolis'in yakın çevresindeki yerleşmeler arasında önemli bir yeri olan Vize (Bizye) Antik Kenti'nde 20. yüzyılda gerçekleştirilen çeşitli kazılarda ortaya çıkan ve bugün Kırklareli, Tekirdağ ve Edirne müzelerinde bulunan eserler ile kent içinde devşirme ya da serbest olarak tespit edilen ve mimari plastik özellikler gösteren Geç Antik ve Bizans Dönemi mimari taş eserler değerlendirilmiştir. Araştırmanın amacı şimdiye kadar çok fazla araştırmaya konu olmamış ve az sayıda kazı yapılmış olan Vize'de tespit edilebilen mimari plastik taş eserler üzerine, gelecekte yapılacak çalışmalar için kapsamlı ve aydınlatıcı bir başvuru kaynağı oluşturmak ve bu vesile ile başta orijinal durumları hakkında az şey bilinen liturjik amaçlı kullanılan parçalar olmak üzere, Geç Antik – Bizans Dönemi mimari plastik taş eserler hakkında yürütülen araştırmalara katkı sağlamaktır. Çalışmanın ilk bölümünde Vize'nin bilinen tarih içinde önemli bir merkez oluşu üzerinde durularak kentin tarihi ve coğrafi konumu açıklanmıştır. MÖ 3000'lerde Trakların buraya yerleşmesiyle birlikte yerleşim yeri özelliği kazanan Vize MS 44 yılına kadar bir Trak Kırallığı olagelmiştir. Trakya'nın Roma eyaleti olmasını takiben Vize 2. yüzyılda bir Roma Kenti statüsü kazanmıştır. Konstantinopolis'in başkent oluşu ile birlikte önemi artan Vize'nin 431 yılından itibaren bir piskoposluk merkezi oluşunun ardından savaşlar ve siyasi değişimler nedeniyle çeşitli iniş çıkışlar yaşamakla birlikte, Osmanlı Hakimiyeti altına girene kadar özellikle Konstantinopolis'in bir ön karakol bölgesi olarak savunma bakımından önemini koruduğuna ilişkin kanı ortaya koyulmuştur. Tezin ikinci bölümünde, ilk bölümde bahsedilen siyasi değişimlerin kentin tarihsel topografyası üzerinde de kendini gösterdiği üzeride durulmuştur. Bu bağlamda Vize, Tunç Çağı'ndan Roma Dönemi'ne kadar kullanılan Çömlektepe Höyüğü ve Geç Antik – Bizans Dönemi surları ile çevrili olduğu düşünülen akropolis tepesi olarak iki bölümde incelemeye alınmıştır. Kentin akropolisini çevreleyen surların bir bölümü ve özellikle Çömlektepe Höyüğü'nün eteğinde yer alan Tiyatro yapısı, kentin Roma dönemine ait ve bugün de gözlemlenebilen mimari unsurlar olarak değerlendirilmiştir. Diğer yandan Akropolis'deki surlarda 9.-10. yüzyıllar arasına ve Geç Bizans Dönemi'ne tarihlenebilecek çeşitli yapım aşamalarına ve onarımlara dair değerlendirmelere yer verilmiştir. Kentin Osmanlı Dönemi yapıları üzerinde de kısaca durulmuştur. Bu bölümün sonunda tezin bütününü önemli ölçüde etkileyen bugün hala ayakta olan Ayasofya başta olmak üzere çeşitli kaynaklarda bahsi geçen kentin Erken Hıristiyanlık Dönemi kiliselerine yer verilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde Mimarlık Tarihi terminolojisi içerisinde önemlibiryeri olan mimari plastik taş eserler hakkında bir açıklamayı takiben, alan çalışması sırasında bulunan liturjik işlevli taş eserlerin sayıca daha çok oluşuşu nedeniyle Bizans Dönemi kiliselerinin iç mekan organizasyonu ve bu organizasyona uygun olarak oluşan mekanları vurgulayan plastik özellik taşıyan templon, ambon gibi mimari unsurlar hakkında daha geniş bir açıklama yapma gereği duyulmuştur. Ardından Vize'de bulunan 181 adet mimari plastik özelliği taşıyan taş buluntu "Liturjik Mimari Plastik Taş Eserler" ve "Liturjik Olmayan Mimari Plastik Taş Eserler" olarak iki grupta değerlendirilmiştir. İlk grupta Vize'den altar, templon, ambon ve vaftiz kurnası parçalarına; ikinci grupta ise galeri levhası, lahit levhası, sütun başlığı ile plastik özellik gösteren yatay ve düşey taşıyıcı elemanların başlıca örneklerine yer verilmiştir. Bütün bu örnekler bulundukları yer, malzeme, teknik, boyut, motif, kompozisyon ve üslup gibi kriterlerle ele alınıp, literatürde yer alan eserlerle yapılan karşılaştırmalar ile tarihlendirilmeye çalışılmıştır. Templon, ambon, lahit ve diğer bezemeli levha parçalarının bir kısmı malzeme, boyut ve bezeme özellikleri karşılaştırılarak dijital ortamda yapılan çizimler sayesinde bütünleme ve restitüsyon önerileri oluşturulmuştur. Son bölüm olan değerlendirmeler ve sonuç bölümünde eldeki parçaların tarih aralıkları ile kentin tarihi hakkında elde olan veriler ve kentin tarihsel topografyası birlikte değerlendirilmeye çalışılmıştır. Neticede Vize'de tespit edilebilen mimari plastik taş eserlerin Geç Roma ve Erken Bizans Dönemi'ne ait olduğu sonucunun ortaya çıkması ile kent tarihi ile paralellik gösterdiği görülmüştür. Özellikle kentin Erken Hıristiyanlık tarihinde Ayasofya ile birlikte adı geçen 6 kilisenin varlığından söz edildiği bilgisiyle eldeki malzemenin en az 6 farklı kiliseden olduğuna dair elde edilen yeni bilgi arasındaki tutarlılık ortaya koyulmuştur. Ayrıca farklı işlevlerdeki parçalar üzerinde görülen haç motifleri bir araya getirilerek üslup ve malzeme bakımından karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Tez yazım sürecinde, parçaların tarifinde zorluklara neden Bizans Dönemi liturjik işlevli plastik eserlere ait parçalar ve üzerlerindeki bezeme biçimlerine ait oturmuş bir terminolojinin olmayışı nedeniyle sonuç bölümünde tez içinde kullanılan terimlerin listelenmesi biçimde küçük çaplı bir sözlük çalışması ortaya çıkmıştır.

In this study, the late antique and Byzantine architectural stone artifacts showing plastic properties from Vize (Bizye), an ancient city which was once an important settlement within the cities close to Constantinople, have been evaluated. Fragments are free standing in various places in the modern city and also spolias on the Late Antique city walls and on the buildings from Turkish, Late Antique and Byzantine periods, especially on the Hagia Sophia. And some of the artifacts mentioned in the study are now presented in the museums of Kırklareli, Tekirdağ and Edirne. Therefore, this thesis is mainly based one cumulative field research. First of all Prof. Dr. Franz Alto Bauer from Ludwig Maximilian University and Holger Klein from Cleveland Museum of Art had run a comprehensive documentation in the summer of 2003 and 2004 in Hagia Sophia and the architectural plastic fragments and spolias inside and around the church were documented and drawn. Secondly the fragments around the church and all around the city were drawn in the years 2011 and 2012 during the Vize survey PhD project of Ayça Beygo. Special thanks needed to be cited here to Prof. Dr. Franz Alto Bauer and Ayça Beygo for their support because both of these inventories are used for this master thesis. Finally the rest of the Vize-fragments in the Museums were also documented and a complete catalog, which is consists of 181 artifacts, developed. The aim of the research is to create a comprehensive and informative reference for future studies about the architectural stone artifacts found in Vize, in where very few excavations have been conducted and which has not been subject to many researches so far. It is also aimed to make contribution to the research conducted on the architectural sculpture of Late Antique - Byzantine time, primarily for liturgical fragments which little is known about their original conditions and forms. In the first section, the historical and geographical location of Vize is described by emphasizing its importance as a city in history. The ancient city of Vize located in Turkish Thrace on the southwestern slopes of Stranza Mountains (Istranca – Yıldız Dağları). It is thought to be one of the oldest settlements in pre-Roman period in Thrace which has been founded by the Thracians. In 45 AD, Thrace became a Roman province and in the 2. century it received the polis status. During the time of Trajan and Hadrian, a major construction activity has been run in Vize. When Constantinople became a capital city in 324, the strategic importance of Vize has increased as a front patrol position and a water supplier of the capital city. It is not known when the city was Christianized exactly, but it is indicated that it became the center of a bishopric since 431. Although having various ups and downs due to political changes and wars; Vize retained its importance as a preliminary station in Constantinople, especially in terms of defense, until it came under Ottoman Rule. In the second section of the thesis; it is subjected that the political changes mentioned in the first part can be seen on the historical topography of the city as well. In this context, Vize is studied in two parts: Firstly Çömlektepe Mound settled in the Bronze Age until Roman time and secondly the acropolis hill which is thought to be surrounded by the Late Antique Roman - Byzantine walls. The Theatre located on the foot of the Çömlektepe Mound and some parts of the walls surrounding the city's acropolis are considered to be the architectural structures of the Roman period that can be observed today. On the other hand, the assessments of the various construction and additions made on the Acropolis walls dating to the Byzantine period and between the 9th- 10th centuries are mentioned. The structures of the Ottoman period of the city are briefly mentioned as well. At the end of this part, the city's early Christian churches which are mentioned in various sources and significantly affect the whole thesis, including the Hagia Sophia, are stated. There are 6 Byzantine churches and Hagia Sophia, belonging to this group, is still standing within the fortification walls on the south western slopes of the acropolis of Vize and is used as a mosque namely "Gazi Süleyman Paşa Camisi". Hagia Sophia is a 25 m long and 12 m wide structure and can be described as a hybrid of basilical plan and cross-domed plan church. The construction is largely of crude stone and exterior of the building is rather plain. The church is covered with a central dome supported on four free-standing piers. The plan is divided into nave and aisles like a basilica on the ground floor and the aisles terminate with three apses. The gallery level has a cruciform plan owing to barrel vaults. There are two different arguments of scholars about the building date of Hagia Sophia between 7. -9. and 13. -14. centuries. Although Hagia Sophia has vital importance about late antique history and Christian community of the city, it was heavy handly restored in 2006 and it lost many archaeological evidence. During a more previous restoration of building in 1983 – 1984 the earth around the building was cleaned away. At the east of the building, a brick foundation of a large, semicircular apse was uncovered which was the eastern end of an early Christian church and that the present building was constructed on the site of its predecessor. It is also known that there were some other churches in Byzantine period in Vize. For example ruins in the form of apse were discovered approximately 100 meters to the south-east of the Hagia Sophia. It seems to be a chapel or a small part of an ecclesiastical building. And according to the some 19. century Greek sources, except from Hagia Sophia there four churches called Church of the Mother of God, Hagias Paraskhevis Church, Christ Church, Hagios Ioannis Church and Hagios Nicolaos Church. The third section of the thesis starts with a definition of the term of architectural plastic in general. Because of fact that the liturgical pieces are the majority in the catalog, a large information has given about the interior organization of the Byzantine churches, symbolic parts of the church and plastic elements which are emphasizing these symbolic areas such as altar, templon and ambon. Right after, 181 pieces in the catalog are evaluated with their function and divided in two main groups with the titles of "The Liturgical Plastic Artifacts" and "The Plastic Artifacts which are not Liturgical". All of the architectural plastic pieces are evaluated with their finding place, scale, material, technique, style, ornament and composition and compared with the well known examples which have taken place in literature to be dated. The examples of altar, templon, ambon and baptismal font take part of first title. The hypothetical restitutions of two ambons and some parts of a few templons arise out of digital drawings of the pieces. In the second title there are primary examples of ornamental slabs as well as gallery slabs and sarcophagus slabs, column capitals, vertical and horizontal bearing elements. As the last section, in the assessments and the results section, date range of the Late Antique and Byzantine architectural stone artifacts is compared with the information about the history and historical topography of the city. Eventually the majority of the pieces are dated to the Early Byzantine Period and others are dated to the Roman Period and it shows an analogy with the history of the city. According to the 19. century travelers' accounts and local historians 6 different churches take place in Vize and consistently with this information liturgical fragments refer to 6 different Early Byzantine Churches. For distinguishing of the date of fragments, the most efficient sign is crosses. With this idea, a chart of the crosses from different functioning pieces is included, thus it is possible to make comparisons between different types of crosses. And it is observed that the majority of the crosses are the flaring armed Latin crosses but there are also Greek crosses and as a rarely seen example there are 2 of 8 armed Christ monograms. In additionally, during the research it was a problem to find the right terminology in Turkish for the liturgical pieces, as a result of this problem a short glossary for the liturgical elements and their ornament is tried to be created.