Matrakçı Nasuh Gözüyle Bitlis

Abstract

Bitlis, bulunduğu konum itibariyle tarihin ilk çağlarından beri geçit olma özelliğini koruyan, Doğu Toroslar’ın ucunda, dağlık ve sarp bir bölgede Bitlis çayı vadisine kurulmuş ve sahip olduğu Selçuklu eserleri sebebiyle bugün dahi açık hava müzesi olma özelliğini sürdüren önemli bir kenttir. Konumu sebebiyle kazandığı önem maalesef yazılı kaynaklara yansımamış, araştırmaların da yetersizliği ile birlikte Bitlis gözardı edilir hale gelmiştir. Bitlis’e yolu düşen yerli ve yabancı gezginlerin seyahatnameleri, Bitlis’in o dönemdeki durumunu, olayları, mekanları ve insanları, yazarın kendi üslup ve görüşleri ışığında, anlattığı önemli başvuru kaynakları olmuştur. Bu bağlamda 1655 yılında kenti ziyaret eden başta Evliya Çelebi olmak üzere, Fransız tüccar ve gezgin Jean-Baptiste Tavernier’in yazdıkları ve Bitlis’ten yolu geçmemiş olsa dahi İstanbul’da iken Bitlis Beyi’nin sarayı ziyarete gelişi ile Bitlis Beyi ve Bitlis ile ilgili duyduklarını kaydeden İtalyan gezgin Pietro Della Valle’nin anlattıkları ve Bitlis’in ilk kent tarihi kitabı olarak adledebileceğimiz Şerefname önemli birer başvuru kaynaklarıdır. Bu seyahatnamelerde yazılan birçok bilginin görsel olarak karşılığı ise Matrakçı Nasuh’un minyatürü ile olmuştur. Seyyahlardan yaklaşık bir yüzyıl kadar önce İran Seferi esnasında, Nasuh’un resmettiği Bitlis tasviri kentin 16. yy’a ait, en eski görüntüsüdür. 1533 ve 1536 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman’ın Safeviler üzerine düzenlediği sefere katılan Nasuh, bu sefer sırasında geçilen tüm menzilleri Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn Süleyman Han adlı 90 sayfa, 107 minyatür ve 25 resimli metinden oluşan eserinde, neredeyse aslına uygun şekilde kent tasvirleri yaparak, kaydetmiştir. Matrakçı Nasuh, II. Bayezid (1481-1512), I. Selim (1512-1520) ve Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) dönemlerinde yaşamış; tarihçi, coğrafyacı, matematikçi, hattat, ressam, silahşör ve ismi ile müsemma Matrakçı olma özelliği ile nam salmış bu çok yönlü Osmanlı aydınının resmettiği Bitlis minyatürü kentin 16. yüzyıla ait en eski görüntüsüdür. Tezin temel taşını oluşturan unsur da yine bu minyatürdür. Matrakçı Nasuh’un kent tasvirleri bir görme biçimi olarak değerlendirildiğinde, minyatürler belge niteliği taşımaya başlar. Nitekim bugün dahi ayakta kalan, kentin simge yapılarını minyatür üzerinden izlemek mümkündür. Eski çağlardan bugüne anlatıla gelen iki dağ arasına kurulu Bitlis vadisi, minyatürde de aynen böyle resmedilmiştir. Kentin kurulduğu günden bugüne rivayet edilene göre İskender’in komutanı Bidlis’e yaptırdığı bu kale 1894’te Abdülhamit’in fermanı üzerine askerler çekilene değin dolu ve yaşanan, bugün hala ayakta duran kentin omurgası olan yapı, minyatürde iç ve dış kale olmak üzere resmedilmiştir. Yer şekilleri ve bitki örtüsünün gösterimi ile Beyân-ı Menâzil’deki öteki minyatürlerden farklılaşan Bitlis tasviri, tez içerisinde kale yapısını baz alarak; kale içi ve kale dışında minyatür üzerinden tespit edilebilen yapılar, belirlenemeyen anıtsal yapılar ve o dönemin önemli anıtsal yapılarından olup minyatürde yer almamış yapılar olarak üç ana başlık altında incelenmiştir. Bu çalışma yapılırken en önemli başvuru kaynağı Bitlis’teki Selçuklu yapıları üzerine yapılmış, tek ve en kapsamlı çalışma, basım tarihi 1971 yılı olan M. Oluş Arık’ın ‘Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı’ olmuştur. Bu bağlamda 1971 yılından bugüne Bitlis üzerine yapılan ilk çalışma olma niteliği taşıyacak bu çalışmanın amacı Matrakçı Nasuh’un minyatürü ile birlikte 16. yy Bitlis kent envanterini oluşturmaktır. Yöntem olarak ise 16. yy’a ait yegane belge olan kent tasviri üzerinden, bugün hala ayakta olan yapılar; bugünkü durumlarını anlatan plan çizimleri ve fotoğrafları ile geçmişe ait seyyah kayıtları ile çakıştırılarak incelenecektir. Kale içindeki yapılar tespit edilebilen halleriyle, sırasıyla; Ulu Cami, Şerefiye Külliyesi, Han Hamamı ve resmedilen 16. yy konut örnekleri, ardından minyatürde resmedildiği üzere kale dışında kalan El-Aman Hanı ve akabinde belirlenemeyen anıtsal yapılar olarak kale içerisinde çarşı olması muhtemel bir bölüm, kalenin ana giriş kapısı önünde tasvir edilen bir köprü ve kale dışında kalan özellikle Evliya Çelebi seyahatnamesinde detaylı olarak anlatılan Hüsrev Paşa hanı olması muhtemel fakat Nasuh’un minaytüründe bu hana hiç benzemeden resmedilen bir han incelenecektir. Son olarak minyatürde yer almayan ve fakat dönemin önemli yapılarından olan Kızıl Cami, İhlasiye medresesi ve Hüsrev Paşa (Bapşin) Hanı’na ve tasvir edilmemiş birçok köprüye dönemin kent görüntüsü ve envanterinin tamamlamak amacıyla değinilecektir. Çalışmanın sonucunda, sahip olduğu birçok özellik ile Osmanlı aydını olarak bilinen Matrakçı Nasuh’un çağdaşlarıyla aynı hassasiyetlere sahip olduğu düşünülürse Rönesans insanı olarak tanımlamak yanlış olmaz. Bu Rönesans insanının, eseri ile 16. yy görüntüsünü gerçeğine yakın şekliyle tasvir ettiği minyatürler, kent rehberi olarak değerlendirilerek, tarihi belge niteliği taşıyan önemli birer eser olurlar.

Bitlis is an important historical city that was settled on such trade roads between Asia and Mediterranean as a kind of market bridge since the beginning of history. Because of having such important position between mountains as a valley of Bitlis river makes this city precious on a very high plateau at the end of Eastern Taurus. With the victory of Malazgirt in 1071 city is frequented by the Turkish army after that point Seljuks became the ruler of Bitlis. Since that time Bitlis owned the essence of open-air museum even today because of having so many Seljuks monuments. The importance of historical background and vital location of city has not been reflected in the historical sources as anticipated, unfortunately has become ignored together with the lack of academic researchs. Domestic and foreign travelers who visits Bitlis somehow keep travel diaries which are reference guides today in order to have an idea about the situation of the city at that time, events, places and people in light of the author’s owns style and vision. In this context, especially Evliya Çelebi who visited Bitlis in 1655 is at the first place, the French merchant and traveler Jean-Baptiste, and Italian traveler Pietro Della Valle whose road even if does not cross with Bitlis, he heard and noted about Bitlis Bey while being in İstanbul, their records have import places in history of Bitlis. Şerefname is another important source aspect of urban history of Bitlis. On the other hand it is written by one of the Bitlis rulers who named as Şerefhan Bitlisi. The book consists of historical information about Kurds, Seljuks and Ottomans and also what they did in Bitlis while taking under control of the city. Starting from general layout of city to important architectural remains information makes this book a reference-guide book, too. Travelers records have been documented as visual map through Matrakçı Nasuh. Between 1533 and 1536 Kanuni Sultan Süleyman organized a campaign and through their journey all ranges were they crossed he noted a book which is called as Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn Süleyman Han or Description of the Stages of His Imperial Majesty Sultan Süleyman’s Campaign in Two Iraqs (the ‘two Iraqs’ of the title refer to areas that are today Western Iran and Iraq) has consisted of 90 pages, 107 miniatures and 25 illustrated texts. Matrakçı Nasuh has recorded representations of the cities making them almost appropriate exactly to their origin. Matrakçı Nasuh lived in the period of Bayezid II (1481-1512), Selim I (1512-1520) and Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) who was historian, mathematician, calligrapher, painter, fighter and the inventor of Matrak game Nasuh as a sophisticated Ottoman intellectual person. The miniature of Bitlis which was depicting by Matrakçı Nasuh in the 16th century is the oldest image of the city. Main foundation of this thesis is the miniature of Bitlis. When Matrakçı Nasuh’s depictions of cities considered as a way of seeing, miniatures begin to constitute a historical document. Indeed, some landmarks and monumental buildings which are still surviving today, it is possible to watch over from the miniature of the city. Since the early ages it is storied that Bitlis valley where is settled between two mountains depicted in miniature just identically. According to narrations, starting from the establishment date of the city and its castle was built by one of the commander of the Alexander who is called as Bidlis until taken soldiers from castle of Bitlis with the edict of Abdülhamit in 1894 castle was full of people and living structure as a defense wall. The castle of Bitlis is still standing as a backbone of city. In the miniature of Matrakçı Nasuh, castle was depicted as inner citadel and outer citadel. Geographical formations and vegetations of city’s depiction differs from other city representations of Bitlis miniature in the Beyân-ı Menâzil. Index of study shaped according to castle structure in this thesis. There are three main subtitles about depiction of Bitlis. For instance, buildings which are identified from miniature at inside of the castle and out of the castle, unidentified monumental buildings on miniature, and also monumental buildings which were belongs to that era but not represented on Nasuh’s miniature. While studying on Bitlis Through The Eyes Of Matrakçı Nasuh, the most important guide source is one of the comprehensive study published in 1971 and written by M. Oluş Arık which is about architecture of Seljuks and called as ‘Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı’. In this context, from 1971 to today this thesis would be the first study of Bitlis which is aimed to build city inventory of Bitlis in 16th century view collaborating with miniature of Matrakçı Nasuh. Method of this thesis as depicted through the city which is the only document of the 16th century, structures which are still standing today, overlaid with the technical drawings of buildings and photographs describing the current situations will be discussed with the travelers records from past. Structures within the castle with cases that can be detected, respectively; Ulu Cami (mosque), Şerefiye Külliyesi (social-complex), Han Hamamı (bath) and some 16th century house samples which are represented on miniature. Then, Han of El-Aman where is at out of citadel as illustrated on representation of city after that under the subtitle of unidentified monumental buildings one possible market place which is at the inside of citadel and another han place which is thought to be Hüsrev Paşa (Bapşin) Han when we compare with Evliya Çelebi scripts with its location on miniature. However from illustration it does not have any relation with Hüsrev Paşa han because of that reason it can not be identified. Finally, although they are not depicted on miniature but included as significant buildings of that period such as Kızıl Cami (mosque), İhlasiye Medresesi (madrasah) and Hüsrev Paşa Han and more than one bridges of city to be adressed and analyzed in order to complete the whole image and inventory of the city. In conclusion, because of having so many privileged characteristics as a strategist, mathematician, geographer, historian, artist, knight and writer among Osmanlı elites, he placed himself at the forefront of their history. Matrakçı Nasuh can be considered as Renaissence Man like others in Europe who were contemporary with him. From that point of view, when all things about Matrakçı considered it is not too wrong to call him as person of Renaissence. This Renaissence person, his books and miniatures which were depicted as close to real situation of architectural remains were can be evaulated as city guides and historical documents. Besides of them this study which is about miniature of Bitlis, intend to be first modest step to study Beyân-ı Menâzil in detail city by city, at least amount of researchs which studying about miniature of Istanbul belongs to Matrakçı Nasuh.