Beste-i Kadimlerde Cümle Ritmi Ve Zaman Döngüsel Bir Yaklaşım

Abstract

Bu çalışmada Türk Makam Müziği'ndeki zamansallık, döngüsellik, cümle ritmi ve melodik yapı analizleri için kullanılabilecek farklı bir yaklaşım önerilecektir. Bu tarz bir yaklaşımın amacı, makam müziğindeki seyir ve usül ilişkilerinin daha kapsamlı incelenerek mevcut analiz uygulamalarında gözden kaçabilmiş müzikal aktivitelerin ortaya çıkmasıdır. İki farklı müzikal katman olan seyir ve usül, ve bu iki katmanın kaynaşmasından ortaya çıkan müziğin zaman içindeki devinimi hakkında günümüzde yeterli analiz yöntemleri geliştirilmemiş, kullanılan analiz yöntemlerinde bu farklı katmanları ayrı ayrı ele alarak yüzeysel incelemeler yapılması tercih edilmiştir. Bunun en önemli nedenlerinden biri de kuşkusuz kullanılan notasyon sisteminin de Batı müziğinden ?ithal? bir teknoloji olmasıdır. Her sistem beraberinde kendi felsefesini, estetiğini ve de kuramsal çerçevesini getirir. Meşk kültürü ile yüzyıllarca sözlü bir gelenek olarak süregelmiş bir müziği kendi ürünü olmayan bir sistemle incelemek, onu farklı bir çerçeveye sokmaya çalışmakta, farklı müzik kültürleriyle ? o kültürlerin dilini kullanarak ? karşılaştırmalar yapmayı zorunlu kılmakta ve de kavramların doğru bağlamlar üzerine oturtulmadığı bu ortam, analizciyi ister istemez yüzeysel incelemeler yapmaya iterek müziğin kendine özgü yönlerini ortaya çıkartmaya engel teşkil etmektedir. Çalışmamız bu hususlar gözönünde bulundurularak yapılmıştır. İlk etapta kullanılan uzatma (prolongation) metodolojileri iki ortak bakış açısına sahiptir; birincisi müziğe çok-boyutlu ve bütünsel yaklaşımları, ikincisi ise teorik temellerinin herhangi bir varsayımsal müzik-teorisi kalıpları üzerinden değil de, Gestalt psikolojisi ve ?Üretici Dilbilgisi? (generative grammar) gibi algısal, bilişsel ve dilbilimsel teoriler üzerine kurulmuş olmasıdır. Bu tarz bir yaklaşımın başlıca nedeni daha önceden de bahsettiğimiz gibi makam müziği geleneğinin sözlü bir gelenek olarak süregelmiş olması, ve de hafıza faktörünün bu gelenek içerisinde çok önemli bir rolünün bulunmasındandır. Kullanılan farklı uzatma metodolojilerinin makam müziği üzerindeki muhtemel tatbikatları yapılacak, daha önceden yapılmış çalışmalar gözden geçirilecektir. Bununla birlikte, yeni bir model oluşturabilmek için şu anki bakış açımızı değiştirmemiz ve varolan notasyon pratiklerimizi yeniden yapılandırmamız gerekebileceğinden farklı notasyon sistemleri, bu sistemlerin müzik algımız ve kavramsal taslaklar kurmamız üzerindeki etkileri gibi konular da dikkate alınacaktır. Burada karşılaştırılacak olan iki ana temsil sisteminden biri çizgisel ve metrik (ve de ölçü çizgili) Batı müziği notasyon sistemi diğeri ise edvar geleneğinde gözlemlediğimiz döngüsel ve devirsel makam müziği sistemidir. Batı müziğinde kullanılan uzatma teorilerinin arkaplan (background) analizinde gösterdiği de bu çizgisellik ile paraleldir; zaman eşit aralıklı niceliksel parçalara bölünmüş, başlangıç, gelişim/dönüşüm ve bitişten oluşmaktadır, ve de müzik tek bir arkaplan yapısına sahiptir. Yine Batı müziğindeki hiyerarşik metrik düzen, ölçü ve ölçü çizgisi kavramlarının tarihsel gelişimi armoninin (ve hiyerarşik armoni hareketlerinin) gelişme süreciyle elele gitmiş, cümle yapıları ise bu iki özellik dikkate alınarak kurulmaya başlamıştır. Dolayısıyla makam müziğinin, gerek cümle yapısı analizi, gerekse uzatma metodolojileri kullanılarak yapılacak arkaplan analizleri olsun, Batı müziği analizinde gözlemlediğimiz özelliklerden yoksun olması aslında kullandığımız analitik temsillerin bizi kavramsal olarak dar bir çerçeve içine sıkıştırmış olmasından kaynaklanabilir. Bu tartışmanın geçerliliğini kontrol etmek amacıyla farklı çerçevelerde analiz uygulamaları yapılacaktır. Çalışmamızdaki analiz olarak seçilmiş alıntılar Beste-i Kadim olarak da bilinen ve de türlerinin ilk örnekleri olarak kabul edilen Pençgah, Dügah ve Hüseyni Mevlevi Ayinlerinden olacaktır. Bu eserleri seçmemizin nedeni hem Mevlevi Ayinlerinin makam müziği repertuarı içerisindeki önemli yeri hem de seçilen ayinlerin daha sonra yazılacak olan ayinlere bir model teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Analizleri dayandırdığımız kaynak Rauf Yekta'nın 1934 tarihli konservatuar neşriyatındandır. İnşa edilen model ile yapılacak analizler de gösterecektir ki günümüz makam müziği analizi ve pedagojisinde hem müziğin genel akışı hakkında önemli hususları hem de mevcut notasyon yöntemlerinin bazı kusurlarını ortaya çıkardıkları için bu tarz farklı yaklaşımlara ihtiyaç vardır. Dolayısıyla edvar geleneğinde görülen dairesel usül temsillerinin (devir'lerin), karşılaştırmalı ve analitik tasarılar oluşturabilmek adına, çağdaş yöntemler de göz önünde bulundurularak güncellenmiş bir modeli sunulacaktır. Makam musikisindeki cümle yapıları, tasarlanan bu devir modellerinin üzerine oturtularak analiz edilecek ve de bu tarz bir yöntemin usül-seyir ilişkileri ve diğer önemli hususlar hakkında sağlayabileceği farklı bakış açıları tartışılacaktır. Makam müziği analizini döngüsel bir yaklaşımla ele alan bu model önemli bulgular sağlamıştır. Öncelikle tekrar gözden geçirilip güncellenen dairesel usül temsilleri, usülün ritmik karakteri, hareket ve jesti konusunda çizgisel karşılığına oranla çok daha net bir fikir vermektedir. Uzatma metodolojileri ile arkaplan analizi yapılan seyir yapıları ise ancak bu temsillerin çevresine döngüsel olarak yerleştirildiğinde bir anlam ifade etmeye başlayacaktır. Özellikle ayinlerdeki büyük usüllerin kullanıldığı selamlarda yapılan büyük ölçekli analizler göstermiştir ki, melodik seyirler arkaplanda sürekli tekrar eden aynı çekirdek hareketlerden oluşmaktadır. Yani aynı temel fikrin diğer İslam sanatlarında gözlemlendiği gibi tekrar tekrar işlenmesi durumu mevcuttur. Döngüsel analiz modeli ile önplanda daha karmaşık gözüküp arkaplanda aynı olan bu tekrarların gerek devirler-içi arası gerekse devirler-arası gösterdikleri benzerlikler ve farklılıklar çok daha açık ortaya çıkmakta; böylelikle sadece melodik seyirlerin değil, usül ve melodi birleşiminden ortaya çıkan müziğin bütünsel olarak zaman içerisinde nasıl işlendiği rahatça gözlemlenebilmektedir. Müzikal anahatlar büyük ölçeklerde bu şekilde değerlendirildiktan sonra küçük ölçeklerdeki melodik yapı ve usül katmanlarının ilişkileri de daha belirgin olarak analiz edilebilmekte ve seyirlerin usül kalıpları üzerine inşa ediliş yöntemleri daha rahat bir şekilde anlaşılmaktadır. Özellikle üç Mevlevi Ayinin de I.Selam açılışlarındaki usül-melodi ilişkileri arasındaki paralellik, üç ayinin de aynı zat tarafından yazılabileceği savını güçlendirmektedir. Bir başka tahmin de erken dönem Bizans kilise müziğinde görülen aynı melodik formüllerin farklı kilise modlarına göçürülmesine benzer bir yaklaşımın olabileceğidir. Bu çalışma ile geliştirilen analiz modeli aynı zamanada daha ileri araştırma konularına da olanak sağlamaktadır. Bunlardan en önemlisi Türk Makam Müziği'nin bestecileri ve dönemleri arasındaki üslup ve müzikal-zamanı işleyiş tavırlarındaki benzerliklerin ve farklılıkların incelenmesidir. Tahminimiz şu yöndedir ki özellikle 19.yüzyıldan itibaren gerek popülerleşme sürecine giren gerekse Batı müziği etkileşimleri gözlemlenen makam müziğinde zaman kavramı giderek çizgiselleşmiş, Beste-i Kadimlerde gördüğümüz birbirleriyle yarı-özerk ilişkili usül ve seyir katmanları, gelişen bu çizgisellik anlayışı çerçevesinde çok daha ?homofonik? özelliklere sahip olmaya başlayarak müzik kendine özgü bir ?rasyonelleşme? sürecine girmeye başlamıştır. Modelin bir başka uygulanma alanı ise Hint ve Cava müzikleri gibi makam müziği dışında olan ama benzer döngüsel özellikler gösteren farklı müzik kültürleridir. Çizgisel çerçeve ve bakış açısında gözlemlenemeyen veya olduğundan daha karmaşık gözükebilen bu yapılar, döngüsel bir değerlendirme ışığında çok daha rahat anlaşılabilir.

The following thesis will propose an account of alternative approach for Turkish Makam Music analysis. The applied methodologies have two common perspectives; first their multi-dimensional and holistic approaches to music, and second their theoretical bases lying on human perception rather than any pre-supposed musico-theoretical moulds. In addition to this, different notational representations, how they affect our perception of music and influence the building of our conceptual frameworks will also be considered - as building a new analytical model might also require us to change our perspectives and eventually deconstruct the current notational practices. The aim for such an alternative analysis model is to reveal some of the important musical events, including seyir-usül relationships, that might have gone unnoticed with current analysis practices. The analyzed musical examples will mainly be based on the three Beste-i Kadim Mevleyi Ayin?s, namely Pençgah, Dügah and Hüseyni; as these are the oldest examples of their genre and were taken as examplary models for the later repertoire. The analyses derived from the built model will show that such alternative approaches should be considered in makam music analysis and pedagogy as not only they display important musical events about the general rhythmic flow of the music, but also reveal some flaws and the erroneous implications in todays adapted notational practices. Thus, a circular representation model of the rhythmic cycles - that is derived from the earlier models ? will be reconstructed and proposed as a complementary tool for analysis and teaching, along with other suggestions on notation. Phrase-groupings mapped on these updated circular models will show how the phrasings are distributed on/and among cycles, and unveil the relation of phrasing structures with rhythmic structures, the phenomenal and structural accents, and the focal points of a piece. Further topics including Islamic aesthetics & philosophy related to the findings of this research will also be outlined.