Gemi trafik hizmetleri yönetiminin emniyet tabanlı işlevsel risk analizi

Abstract

Dünya ticaretinin önemli bir bölümü deniz yolları üzerinden gerçekleşmektedir. Taşınan yük miktarı ise sürekli artmaktadır. Denizyolu rotaları ticari dolaşım için stratejik öneme sahiptir. Süveyş, Panama, Hürmüz, Malakka ve tabi ki Türk Boğazları gemiler tarafından kullanılan kritik geçiş noktalarıdır. Coğrafi ve stratejik konum ile küresel ticaretin gereksinimleri bu noktaların çokça rağbet görmesine sebep olmaktadır. Bu talep ise istenmeyen deniz kazalarının oluşmasına can, mal ve çevre kayıplarına yol açmaktadır. Bunu önlemek adına en etkili çözümlerden biri gemi trafik hizmetleri yönetimidir. Hali hazırda dünya genelinde birçok suyolu ve liman üzerinde kurulu gemi trafik hizmetleri ile olası kazaların önüne büyük oranda geçilmiştir. Bu tez ile denizyolu ticari taşımacılığı geçiş noktalarının önemli bir örneği olan Türk Boğazları gemi trafik hizmetleri yönetim sistemi ve görevleri rutin işlevler üzerinden incelenerek performans değişkenliklerine ait risk analizlerinin elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda ilgili literatür taranmış, kullanılacak yöntemlere ilişkin prensipler araştırılmış, saha gözlemleri, mülakatlar ve doküman incelemesi ile model analizi yapılandırılmıştır. Kaza ve kök nedenleri yerine trafik hizmetleri sisteminin normal çalışması gözlemlenerek belirlenen işlevlerin girdi, çıktı, kaynak, kontrol, önkoşul ve zaman yönleri, birbiri ile olan bağlantıları ve bu bağlantıların sebep olabileceği olası performans değişkenlikleri "Resilience Engineering" mantığına sahip yeni nesil emniyet analiz yaklaşımlarından olan Functional Resonance Analysis Model (FRAM – İşlevsel Rezonans Analiz Metodu) ilkeleri çerçevesinde incelenmiştir. Değişkenliğin risk seviyesi örnek kaza senaryoları ile desteklenerek kavramsal ifadeler üzerinden tanımlanmıştır. Gemi trafik hizmetleri sisteminin tüm paydaşları göz önünde bulundurularak sistemin bütününe bakılarak nasıl çalıştığı araştırılmıştır. İşlev bağlantıları görselleştirilerek ilişki ağı ortaya konulmuştur. Kritik işlev bağlantılarına ait değişkenliğin performansı olumsuz yönde etkilediği noktalar tespit edilmiştir. Toplam negatif performans değişkenliğini sönümleyecek kontrol tedbirleri sıralanmıştır. Riskin sayısal skorlara dönüştürülmesi adına FRAM ile elde edilen işlev değişkenlikleri birer hata türüne dönüştürülerek Failure Mode and Effect Analysis (FMEA – Hata Türü ve Etkileri Analizi) ile incelenmiştir. Hata türlerine ilişkin hata etkisi ve nedenleri araştırılmış, olasılık, şiddet ve tespit edilebilirlik ölçeklerine göre konunun uzmanları tarafından puanlanarak Risk Öncelik Sayıları (RPN) elde edilmiştir. FMEA'nın kesin sayılar ve belirsizlik durumları ile ilgili literatürde yer alan kısıtları sebebiyle Bulanık Mantık yardımıyla uzman değerlendirmeleri bulanıklaştırılarak oluşturulan kural tabanına göre çıkarım mekanizması yardımıyla Bulanık Risk Öncelik Sayıları (FRPN) elde edilmiştir. Klasik FMEA ve Bulanık FMEA çıktı değerleri öncelik sıralamalarına göre karşılaştırılmıştır. Hata kaynakları ve hata türü risk ortalamalarına göre işlevlerin risk seviyeleri incelenerek risk azaltıcı kontrol faaliyetleri belirtilmiştir. Son olarak gemi trafik hizmetleri yönetimine ait işlevlerin birbiri ile olan etkileşim düzeylerinin tespiti The Decision Making Trial and Evaluation Laboratory (DEMATEL - Karar Verme Deneme ve Değerlendirme Laboratuvarı) metodu ile incelenerek toplam ilişki matrisi üzerinden etkileyen ve etkilenen işlevler belirlenmiştir. İşlevlerin önem derecesi ve ağırlıkları tespit edilerek etki grafikleri çizilmiştir. Yapılan bu çalışmanın literatüre bazı noktalar açısından katkı sağladığı değerlendirilmektedir. Bunlardan ilki çok geniş bir çerçevede ve çok fazla değişkene sahip olan Türk Boğazları gemi trafik hizmetleri yönetim sisteminin normal günlük işlevler üzerinden sıralı bir sistematiğe dönüştürülerek incelenmesidir. İşlevlerin birbiri ile olan bağlantı yönleri tespit edilerek görselleştirilmiştir. Gerçekleşen kazalar ve nedenleri yerine işlerin daha çok başarılı ilerlediği süreçlere odaklanılarak rutin işlev bağlantılarının gerçekte nasıl gerçekleştiği tespit edilmiştir. İşlevlere ait olası değişkenlikler üzerinden bir risk analizi ortaya konulmuştur. Bu durum gerçekleşme alanı geniş bir sürece sahip olan GTHYS'nin anlaşılması adına önemli bir katkıdır. İkinci olarak Türk Boğazları ile ilgili literatürde bakir konulardan biri olan GTHYS işlevlerine ait olası hata türlerinin çeşitli yaklaşımlar ile risk analizlerinin elde edilmesidir. Bu sayede insan-teknoloji- organizasyon kaynaklı bileşenlere sahip olan karmaşık yapıdaki GTH sisteminin başarıyla yönetilmesi adına kritik noktalar somutlaştırılarak tespit edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre yüksek risk algısına sahip hata türleri önceliklendirilerek gerekli düzeltici ve önleyici kontrol faaliyetlerinin nerelerden başlaması gerektiğine karar verilebilir. Son olarak GTH işlevlerinin birbirine olan etkileşim düzeyinin tespit edilerek etkilenen ve etkileyen olarak sınıflandırılmasıdır. GTH kapsamında gerçekleştirilen işlevler çok çeşitli ve çok fazladır. Hangi işlevin daha önemli ve diğer işlevler üzerinde etkisinin daha yüksek olduğunu anlamamız önceliklendirme için faydalıdır. Elde edilen sonuçlara bakılarak önem ve etki düzeyine göre işlevler üzerinde yapısal iyileştirmeler bu sayede gerçekleştirilebilir. Tez çalışmamızda GTH'ın en önemli paydaşı olan trafikteki gemilerin teknik yeterlilik, hareket ve manevralarının büyük belirsizliklere sahip olması sistemin tamamına yönelik çözüm önerilerini sınırlandırmaktadır. Gelecekte GTH ve gemi hareket işlevlerinin bir bütün olarak ele alınıp entegre edilerek risk analizlerinin yapılması adına çalışmamızın bir basamak teşkil ederek mevcut bulguları bir adım öteye taşıyacağı değerlendirilmektedir.