Erzurum yöresi erkek bar oyunlarının icra ortamları ve sahneleme sürecinin incelenmesi

Abstract

Bu çalışmanın temel amacı, Erzurum erkek bar oyunlarının günümüze kadar geçirdiği kırılma noktalarını ve günümüzdeki icra pratiklerinin hangi etkilerle oluştuğunu ortaya koymaktır. Buna bağlı olarak, Erzurum erkek bar oyunlarının Cumhuriyet dönemi içerisinde geleneksel ortamdan profesyonel sahnelemeye varana kadar geçirdiği kırılma noktaları bu çalışmanın hedefleri arasında yer almaktadır. Dolayısıyla, bu çalışma Erzurum erkek bar oyunlarının geçmişi ve bugününe odaklanarak yazılı ve sözlü kaynakların sunduğu bilgileri bir araya getiren ve bu oyunların süreç içerisindeki durumunu tahlil etmeye yönelik bir çalışma özelliği taşımaktadır. Bu araştırmanın evreni; Erzurum il merkezi, örneklemi ise; Erzurum il merkezinde icra edilen Erzurum erkek bar oyunları olarak belirlenmiştir. Bu çalışmada, nitel araştırma yöntemleri arasında yer alan etnografik ve tarihsel araştırma desenleri kullanılmıştır. Veriler; literatür taraması, alan araştırması ve kişisel görüşmeler yoluyla toplanmıştır. Toplamda on bir (11) katılımcı ile yüz yüze gerçekleştirilen görüşmelerde yarı yapılandırılmış görüşme tekniğinden faydalanılmıştır. Katılımcılardan elde edilen veriler, betimsel analiz yaklaşımlarından faydalanılarak yorumlanmıştır. Erzurum'un kültürel mirasında derin köklere sahip olan bar oyunları, tarihsel süreç içinde başta düğünler olmak üzere çeşitli sosyal etkinliklerde, dini ve milli bayramlarda, hafta sonu tatillerinde ve özel günlerde yöre halkı tarafından doğal ortamlarda icra edilmiştir. Bu oyunlar, şehirdeki sosyal dokunun ve toplumsal yaşamın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Doğal icra ortamları, bu geleneksel dansların sürekliliği ve aktarımı açısından kritik bir rol oynamış; bu ortamlar, farklı sosyal grupların bir araya gelmesini ve ortak kültürel değerlerin yaşatılmasını desteklemiştir. Ayrıca toplumsal aidiyet ve kültürel kimliğin pekiştirilmesi açısından da önemli bir rol üstlenmiştir Kültürel geleneklerin evrimi, tarihsel ve sosyal bağlamlardan bağımsız olarak değerlendirilmemelidir. Savaş ve barış dönemleri, bu geleneklerin sürekliliği ve toplumsal işlevleri üzerinde belirgin etkiler yaratmıştır. Özellikle Erzurum erkek bar oyunları, bu tarihsel süreçlerden önemli ölçüde etkilenmiştir. Savaş dönemlerinde, toplumsal yapının değişmesi ve sosyal yapıdaki bozulmalar, bu oyunların icra sıklığını ve toplumsal katkısını azaltmıştır, ancak barış dönemlerinde, bu ihmal edilen geleneksel danslar yeniden hayat bulmuş ve toplumsal yaşamda önemli bir rol oynamaya devam etmiştir. Kültürel alışveriş ve adaptasyon, Erzurum'un yerel kültürel mirasının şekillenmesinde önemli bir etken olmuştur. Özellikle yabancı kökenli dansların yerel bağlama uyarlanması, şehrin kültürel zenginliğini beslemiştir. Bu bağlamda araştırma; Erzurum erkek bar oyunlarının kültürel aktarımını, dinamik doğasını ve etkileşimler sonucu nasıl evrildiğini anlamak açısından önemli bulgular sunmaktadır. Araştırma, 1929'dan 2024 yılına kadar Erzurum'da icra edilen erkek bar oyunlarını detaylı bir şekilde incelemiştir. Böylelikle hangi oyunların sürekliliğini koruyarak günümüze ulaştığı, hangi oyunların zamanla unutularak günümüze aktarılmadığı belirlenmiştir. Erzurum'un geleneksel erkek bar oyunlarının doğal icra ortamlarından sahneye taşınması, 1934 yılında Erzurum Askeri Silah Fabrikasına müdür olarak atanan Albay İhsan Yavuzer'in öncülüğünde gerçekleşmiştir. Yavuzer, fabrika bünyesinde bir bar ekibi kurarak, Erzurum erkek bar oyunlarının en iyi şekilde icra edilmesi ve geliştirilmesi amacıyla düzenli çalışmalar yürütmüştür. Yavuzer tarafından yürütülen bu düzenli çalışmalar, bar oyunlarının sistematik bir şekilde günümüze aktarılmasındaki en büyük etkenlerden biri olmuştur. Erzurum'da yöre halkı tarafından doğal icra ortamlarında farklı stillerle icra edilen bar oyunları, kurumsallaşma süreciyle birlikte belirgin bir dönüşüm geçirmiştir. Kurumsallaşma süreci, bar oyunlarının bar ekipleri tarafından tek bir standart stil ile icra edilmesine neden olmuş, böylece geleneksel bar oyunlarının çok sayıda farklı icra stilinin ve kişisel yorumların kaybolmasına yol açmıştır. Erzurum erkek bar oyunlarının doğal icra ortamlarından sahneye aktarılması sürecinde, Erzurum Gücü Spor Kulübü, Erzurum Halkevi ve Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Turizm Derneği aktif bir rol oynamıştır. Bu süreçte, Erzurum erkek bar oyunları disipline edilerek daha yapılandırılmış bir forma kavuşturulmuştur. Erzurum yöre halkının geçmişte erkek bar oyunlarını bilmeyenlere karşı sergilediği olumsuz tutum, bu oyunların yörede yaygınlaşmasını sağlayan belirleyici etkenlerden biri olmuştur. Bu tutum, bar oyunlarının yörede toplumsal ve kültürel bir değer olarak yerleşmesine önemli katkılarda bulunmuş ve bu oyunların kültürel kimliğin ayrılmaz bir parçası olarak konumlandırılmasını güçlendirmiştir. Araştırmada, Erzurum'da yöre halkı tarafından geleneksel olarak icra edilen, ancak bar ekipleri tarafından sahnelenmeyen erkek bar oyunları belirlenmiştir. Kültürel ve sanatsal açıdan bu oyunların bar ekipleri tarafından göz ardı edilmesinin nedenleri araştırılmış, bu durumun arkasında yatan sosyo-kültürel, organizasyonel ve tarihsel etkenler ayrıntılı olarak incelenmiştir. Erzurum erkek bar oyunlarının sahnelenme sürecinde, halk oyunları yarışmalarının etkisi hem olumlu hem de olumsuz yönde gerçekleşmiştir. Bu yarışmalar, bar oyunlarının daha geniş kitlelere tanıtılmasını ve yaygınlaştırılmasını sağlamış, böylece kültürel mirasın daha geniş bir izleyici kitlesine ulaşmasına katkıda bulunmuştur, ancak süre kısıtlamasından dolayı figürlerin kısaltılması ve basitleştirilmesi gibi olumsuz sonuçlara da yol açmıştır. Erzurum'da Ermeni çeteleri tarafından gerçekleştirilen katliamlar ve bu olayların bölge halkında yarattığı derin travmatik etkiler, Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Turizm Derneğinin bazı erkek bar oyunlarına yönelik tutumunu önemli ölçüde etkilemiştir. 1954 yılında kurulan bu dernekte, yöneticiler tarafından, yörede Ermeni kültürüyle ilişkilendirilen ve "Ermeni oyunları" olarak adlandırılan bazı erkek bar oyunlarının derneğin bar ekibi tarafından icra edilmesine izin verilmemiştir. Bu yaklaşım, travmatik tarihsel olayların, kültürel miras üzerindeki etkisini ve toplumsal hafızanın kültürel uygulamaları nasıl şekillendirdiğine dair bir örnek teşkil etmektedir. Araştırmada, Erzurum erkek bar oyunlarının icracıları ve usta öğreticilerinin yetiştirildiği köklü geçmişe sahip sekiz (8) farklı kurum ve kuruluş (1934-2024) kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Bu inceleme; her bir kurum ve kuruluşun bar oyunlarının sahnelenmesi ve aktarılması sürecindeki katkılarını, yürüttüğü sanatsal faaliyetleri ve yetiştirdikleri icracılar hakkında kapsamlı bilgiler sunmaktadır. Ayrıca 1914-2024 yılları arasında Erzurum erkek bar oyunlarının sahnelenmesine ve gelecek kuşaklara aktarılmasına katkıda bulunan bireyler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Bu bağlamda; toplam sekiz (8) sanatçının yaşamları, sanat kariyerleri ve erkek bar oyunlarına yaptıkları katkıları kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır. Bu sanatçılar, Erzurum'da ve halk oyunları camiasında tanınmış önemli şahsiyetlerdir. Özellikle, günümüzde birçok usta öğreticinin bar oyunlarını bu emektar sanatçılardan öğrenmiş olması, bu sanatçıların Erzurum bar oyunlarına dair sahip olduğu değerli bilgi birikimini ve kültürel mirasın sürekliliğindeki rollerini vurgulamaktadır.