Osmanlı Fabrika Yapılarının Kentsel Ve Mimari Analizi

Abstract

19. yüzyıl boyunca inşa edilen fabrika yapılarının Batı’yı model aldığı bir gerçektir. Ancak ne kendi içinde Batı’da, ne de batı-dışı toplumlarda yaşanan sanayileşmenin ve buna bağlı olarak gelişen sanayi mimarisinin hep aynı güzergahı izlediğini söylemek mümkün değildir. Bu noktadan yola çıkılarak hazırlanan tez çalışması Osmanlı sanayi mimarisi kapsamında inşa edilen fabrikaların kendine özgü koşullarını kentsel ve mimari açıdan değerlendirmeyi hedeflemiştir. İlk aşamada 19. yüzyılda Osmanlı kentlerinde yaşanan sosyal ve fiziksel değişimin bir parçası olarak inşa edilen fabrika yapılarının kentle ilişkisi, kent üzerinde yarattığı olumlu veya olumsuz etkileşimler ile Osmanlı yönetiminin bu konudaki tavır ve tutumları ele alınmıştır. İkinci aşamada Osmanlı fabrika yapılarının projelendirilmesi ve fabrika yapılarını tasarlayan ve inşa eden özneler dönemin mühendislik ve mimarlık ortamı içerisinde değerlendirilmiştir. Fabrika mimarisi ve donanım başlığı altındaki üçüncü aşamada ise fabrika yapılarının mimari gelişiminin irdelenmesi, Batı’dan ithal edilen ve Osmanlı’ya özgü olan yanlarının anlaşılması amaçlanmıştır. Tekstil sanayi hem Batı’daki, hem de Osmanlı’daki sanayileşmenin merkezinde yer almaktadır. Bu öncü konumu nedeniyle konunun tekstil sanayi ve çuha üretimi üzerinden değerlendirilmesi uygun bulunmuş, Boğdan Çuha İmalathanesi, İslimye Çuha Fabrikası, İzmit Yünlü Dokuma Fabrikası ve Feshane Fabrikası üzerinde yoğunlaşılarak, Osmanlı çuha fabrikalarının mimari biçimlenişi, donanım/ üretim teknolojisi ve mimari ilişkisi ile strüktür, yapım tekniği ve malzeme özellikleri irdelenmiştir. Çalışma, büyük oranda Osmanlı arşivlerinde yer alan belgelere dayanmaktadır. Elde edilen veriler ışığında ortaya konan sonuçların tartışıldığı son bölümde fabrika yapılarının inşasının Osmanlı’ya özgü bir deneyim olarak nasıl bir güzergah izlediğinin kentsel ve mimari açıdan yorumlanmasına çalışılmıştır.

It is a fact that the West was taken as a model in the construction of the factories throughout the 19th century. However, it is not possible to say that industrialization processes in the West itself and in the other regions have always followed the same route. This thesis aims to evaluate the unique conditions of the factories constructed in scope of the Ottoman industrialization in terms of urban and architectural aspects. The first section discusses urban relations and positive or negative affects of the Ottoman factories on the city. Therefore it concentrates on the attributes and the manners of the Ottoman rulers in this regard. The second section evaluates the subjects of the Ottoman factory design and construction within the architectural conditions of the country. On the third section, it is aimed to understand the architectural development of Ottoman factories, what is imported from the West and what is unique to the Ottoman Empire. Textile industry is located at the center of the industrialization both in the West and the Ottoman Empire. Due to its such pioneering position, it was considered to evaluate the subject in terms of textile industry by focusing on Bogdan broad-cloth factory, Islimye broad-cloath factory, Izmit broad-cloth factory and Feshane factory. The study is mostly based upon the documents in the Ottoman archives. The last section discusses the results of the thesis as the route followed on factory building construction as an experience unique to the Ottoman Empire, in terms of urban and architectural matters.