Kırsal Yerleşim Peyzaj Kimlik Özelliklerinin Tespiti, Korunması Ve Geliştirilmesine Yönelik Değerlendirme Matrisi Önerisi

Abstract

Kırsal yerleşimler ekonomik, demografik, sosyo-kültürel ve çevresel özellikler bakımından kentsel çevrelerden ayrılan bir yerleşme türüdür. Söz konusu yerleşimler içerisinde bulundukları doğal çevre, üretim teknikleri, geleneksel yapı ve sosyal yaşantının bir sonucu olarak gelişen peyzaj değerleri ile temsil edilen özgün kimliklere sahiptir. Yakın zamana kadar kentsel çevrelere karşın geri kalmış durumları ile gündeme gelen kırsal yerleşimler günümüzde barındırdıkları doğa potansiyeli ve otantik yaşantı örüntüleri ile gelişim odaklı yatırım stratejilerinin öncelikli mekanı haline gelmiştir. Kırsal yerleşimlere yönelik gelişen söz konusu ilgi, çoğu kez bu yerleşimlerin doğaları ile örtüşmeyen, mekansal hassasiyeti yansıtmayan, mevcut yerleşim dokusunu göz ardı eden müdahalelere sahne olmaktadır. Söz konusu müdahalelere ek olarak, günümüzde küresel ölçekli gelişim eğilimlerinin yerel ölçekte şekillenen fiziksel kurgu üzerindeki etkileri, kırsal çevrelerin belirli bir değişim süreci içerisine girmesine neden olmuştur. Bütün bu eğilimlerin sonucunun, özgün peyzaj değerleri ile temsil edilen kırsal yerleşimlerin peyzaj kimlikleri üzerinden tespitini yapmak mümkündür. Kırsal yerleşimlerin özgün yapılarını peyzaj kimliği üzerinden sorgulayan bu araştırma, söz konusu yerleşimlere yönelik geliştirilecek tasarım, planlama ve gelişim stratejilerinin peyzaj kimliği odaklı geliştirilmesi gerektiği savından hareketle, peyzaj kimlik özelliklerinin belirlenmesi, korunmasına ve geliştirilmesine yönelik bir matris önermektedir. Araştırma kapsamında önerilen matris iki temel araştırma alanı sonucu elde edilen tespitler doğrultusunda geliştirilmiştir. Peyzaj karakteristiklerinin tespitine yönelik geliştirilen metotlar içinde kullanılan survey formları kimlik bileşenlerinin belirlenmesine yönelik önemli bir kaynak oluştururken, Türkiye genelinden seçilen 60 adet kırsal yerleşim üzerinden gerçekleştirilen envanter okuması mevcut durumun irdelenmesi adına önemli bir tespit olarak değerlendirilmiştir. Envanter çalışması kapsamında Türkiye’deki kırsal yerleşimler peyzaj kimlikleri ve çevre ilişkileri doğrultusunda, dağ köyleri, ova köyleri, kıyı köyleri, vadi köyleri ve etek köyleri olmak üzere, tipolojik olarak beş grup altında irdelenmiş ve her bir gruba yönelik baskın peyzaj özellikleri, fiziksel kurgu, üretim peyzajı ve sosyal yapı başlıkları altında barındırdıkları özellikler tespit edilmiştir. Söz konusu özellikler doğrultusunda her bir yerleşim grubuna yönelik yerleşim şemaları üretilmiştir. Söz konusu şemalar yapı gruplarının bir araya gelme ve dağılma durumları, topoğrafya, doğal vejetasyon ve üretim alanları ile olan ilişkilerine göre şekillenen farklı yerleşim kimliklerini yansıtan soyut çizimler olarak üretilmiştir. Kırsal yerleşimlerin sahip olduğu kırsal kimlik üzerindeki olumsuz etkileri ve kimlik kaybını önemli bir problem olarak ele alan bu araştırmada, kırsal yerleşim peyzaj kimliğinin bir kırsal yerleşime ayırt edici niteliklerini kazandıran üç temel bileşen doğrultusunda incelenmesi gerektiği vurgulanmakta ve söz konusu bileşenler doğal kimlik bileşenleri, yapma kimlik bileşenleri ve sosyo-kültürel kimlik bileşenleri olarak belirlenmektedir. Her bir bileşen grubunun alt başlıkları doğrultusunda elde edilen veriler ve bu verilerin yorumlanmasına dayanan değerlendirme süreci, herhangi bir kırsal yerleşimin hangi kimlik bileşenleri doğrultusunda baskın peyzaj kimliğini kazandığının tespitine yönelik bir derecelendirme sistemi önermektedir. Bu kapsamda yerleşimlerin peyzaj kimliği baskın, orta ve zayıf olmak üzere belirlenen üç temel seviyede değerlendirilmektedir. Araştırma kapsamında önerilen matrisin nasıl kullanılabileceğine örnek teşkil etmesi bakımından, her biri için çizimler üretilen 60 yerleşim içinde yer alan ve farklı kimlik değerlerine sahip 5 adet kırsal yerleşime yönelik peyzaj kimlik kartları üretilmiştir. Şirince (İzmir), Bozburun (Muğla), Yazır (Antalya), Taşkale (Karaman) ve Cumalıkızık (Bursa) yerleşimleri için üretilen peyzaj kimlik kartları, matris bileşenleri doğrultusunda toplanan verileri, yerleşimin peyzaj kimliği üzerindeki olumsuz etki yaratan tehditleri, potansiyelleri ve yerleşimin peyzaj kimliğinin korunması ve geliştirilmesi adına üretilen peyzaj stratejilerini içermektedir. Araştırmanın sonuç kısmında ise önerilen değerlendirme matrisinin hangi alanlarda kullanılabileceği tartışılmaktadır. Araştırma kapsamında önerilen değerlendirme matrisinin, Türkiye’de yerel otoriteler tarafından kırsal yerleşimlerin fiziksel kurgusu üzerinde etkili olacak kararların doğru bir şekilde alınmasına yönelik yönlendirici bir araç olacağı düşünülmektedir. Bu kapsamda matris; yerel ölçekte yerleşimlere ayırt edici niteliklerini kazandıran kimlik bileşenlerinin belirlenmesinde, gerçekleştirilen tespitler doğrultusunda yerleşimlerin peyzaj kimliğinin korunması ve geliştirilmesine yönelik ilke ve kararların üretilmesinde ve başlıca koruma-geliştirme önlemlerinin doğru olarak belirlenmesine yönelik kimlik tiplerinin ortaya konulmasında, özgün yapılara sahip kırsal yerleşimlere yönelik peyzaj tasarım rehberlerininn hazırlanmasında, arazi yönetim şemaları için temel hedeflerin belirlenmesinde ve insanların içinde yaşadığı ve çalıştığı peyzajlarla ilişkili kamu bilincinin arttırılmasında kullanılabilecek bir araç olarak önerilmektedir. Merkeziyetçi bir sistem üzerinden üretilen kırsal kalkınma kararlarının, kırsal yerleşimlerin peyzaj kimliklerini hedef alan kararları içermesi, yerel ölçekten bölgesel ölçeğe kadar değişen bir yelpazede kalkınmanın sağlanmasına yönelik önemli fırsat sunacaktır. Özellikle peyzaj kimliği açısından nitelikli olan yerleşimlere yönelik peyzaj tasarım rehberlerinin geliştirilmesi ve söz konusu rehberlerinde peyzaj kimliğini koruyacak ve de geliştirecek ilkeler doğrultusunda belirlenmesi gerekliliği açıktır. Bu bakımdan yerel otoritelerle işbirliği içerisinde oluşturulacak disiplinlerarası ekiplerle peyzaj kimliğine yönelik detaylı tespitlerin yapılması, söz konusu tespitler doğrultusunda, yerel halkın katılımı ile peyzaj tasarım rehberlerinin hazırlanması, Türkiye kırsalına yönelik geliştirilecek kalkınma modelinin önemli bir ayağını oluşturacağı düşünülmektedir.

Rural settlement is a form of human settlement which is different from urban environment by its economic, demographic, socio-cultural and environmental features. These settlements have unique landscape identities which are emerged through combination of natural and man-made environment and shaped by production systems, techniques, traditions and socio-cultural lifestyle.Until recent days, rural settlements were in the agenda of planning and development initiatives with it s undeveloped physical and social structure. But today rural settlements have become strategic areas subject to development plans with their natural and built characteristics and vernacular life style. This tendecy toward rural settlements usually ends up with undesirable interventions which rarely match the existing pattern and nature of the settlement. Morover, effect of development strategies, which are globally positioned in the marketing area, on physical environment, which is developed by local conditions, trigger the process of change in the rural environment. It is possible to observe overall effects of all these tendencies on changing structure of landscape identity of rural settlements. This study focuses on landscape identity as a major agent of unique structure of rural settlements and evaluate landscape identity as a key for development strategies both at design and planning scale. In this context, it proposes an evaluation matrix to guide the interventions to preserve and enforce the landscape identity. With this respect, framework for the proposed matrix is based on findings from two major realm of research. The first one is investigation of existing methods and their survey forms which serve to determine landscape characteristics. The second one is inventory study that includes examination of 60 rural settlements from different regions of Turkey. In the context of inventory, the schematic drawings are developed to understand existing pattern and environmental relations. According to inventory study, rural settlements in Turkey are classified into five broad classes namely mountain villages, plain villages, seaside villages, valley villages and foot villages which are represented with different landscape identities. These settlement types are exmained through their dominant landscape features, physical setting, production landscape and social structure. In the light of the inventory study, typological abstract schemes are developed for each settlement type according to the cumulation or dispersion of the buildings on the land with respect to topography, vegetation, agricultural fields and social structure. In the context of this research, three key components of the landscape identity is determined as natural characteristics (topograpgy, jeology, water bodies, water resources, flora and fauna), built characteristics (architecture, open space configuration, transportation, cultural vegetation) and socio-cultural (local economy, rituels, social structure, management policies etc.) characteristics, to understand the major constituents of landscape identity of rural settlements. The nature of matrix works as a check-list or a survey form which includes the determination of the sub-titles (under three major components) that need to be filled out on the site and interpretation of the data collecting from site along with the photographs, plans and sketches. The matix includes a scale to visualize the proportion of the landscape components that contribute to the overall landscape identity, by assigning one of the three major indicators (dominant, moderate, weak). In the context of the study the proposed matrix is used as a baseline study to produce landscape identity cards for 5 rural settlements which represents different rural identities.The landscape identity cards developed for Şirince (İzmir), Bozburun (Muğla), Yazır (Antalya), Taşkale (Karaman) and Cumalıkızık (Bursa), include data collecting according to matrix components, potantials and threads on the landscape identity and landscape strategies to protect and improve the existing quality of landscape identity. Last part of the study includes discussions and proposals to show how proposed matrix can be used within a wider spectrum. With this respect the matrix is proposed as a tool; to identify landscape characteristics of a rural settlement, in the light of this identification, to specify the criteria to protect and maintain the landscape characteristics which constitute the identity, to determine different identity typologies concerning landscape, to guide the development of landscape design guidelines, to determine objectives for land use and to create an awareness in public about landscape in which they live and work. It is obvious that current development system is not effective with its centralized structure. In the context of the study it is emphasized that the rural development strategies should pay more attention to landscape identity which lead the development schemas from local site to regions, based on the realites of the place. Especially development of landscape design guidelines are seen as a necessity for rural settlements which have a remarkable landscape identity. To achieve this goal, interdisciplinary teams should work with local authorities to define the landscape identity, to produce landscape identity cards, and to design the process which must be open to public participation. This proposed matrix can be used as an integral part of rural development model in Turkey which should pay more attention to the landscape of the settlements