Materiality in doing: Sociomaterial practices and power mechanisms in institutional change

Abstract

Nesneler, doğal, teknolojik, tasarlanmış ve işlenmemiş halleri dahil olmak üzere farklı kurumsal ortamlarda yer alan pratiklerde, yani tekrarlayan düzenli eylemlerde (Schatzki, 2001a), insanlarla etkileşirler. Dolayısıyla materyallik (materiality) sosyal kurumların oluşmasının, sürdürülmesinin ve ortadan kaldırılmasının aktif bir parçası olduğu için gündelik yaşamın önemli bir bileşenidir. Ancak materyallik ve sosyal kurumlar arasındaki bağlantılar az çalışılmıştır. Materyaller genelde sosyal kurumların belli bölümlerinin zaman zaman izlerini taşıyan pasif nesneler olarak ele alınmıştır. Sosyal kurumların dayalı olduğu pratiklerdeki değişim genellikle materyalliği göz ardı ederek, insan ve kolektif aktörlerin eylemleri ile açıklanmaktadır (ör., Hargadon ve Douglas, 2001; Munir ve Phillips, 2005). Bu çalışmada amacım pratikleri oluşturan materyallik, güç ve aktörlüğün kurumsal değişim ve istikrarı nasıl mümkün kıldığını anlamak ve açıklamaktır. Materyalliğin genellikle göz ardı edildiği bir örnek olarak, Kodak firması ve fotoğrafçılık pratiği verilebilir. Kodak 1888 yılında ilk kurulduğunda fotoğrafçılık sadece uzmanların yaptığı profesyonel bir işken, 'Kodak moment' kampanyasını takiben 1930'ların sonunda "kurumsallaşıp" (Oliver, 1992; Barley ve Tolbert, 1997; Lawrence ve Suddaby, 2006) sıradan insanların da hayatına giren yaygın bir pratik halini aldı (Munir ve Phillips, 2005). Satışa çıkan yeni kameraları mevcutta yaygın olan pratiklerin bir parçası gibi konumlandırmak, sıradan insanlar için 'fotoğrafçı' rolünü yaratmak, fotoğraf albümü gibi yeni nesneler ortaya çıkartmak ve kamerayı bir eğlence aracı olarak topluma sunmak Kodak yönetiminin stratejik eylemleri ve söyleme dayalı taktikleri olarak tartışılsa da (Munir ve Phillips, 2005), ortaya yeni çıkan kamera teknolojisinin materyal özelliklerine ve bunun insanlarla olan karşılıklı etkileşimine bu tartışmalarda çok az yer verilmiştir. Halbuki, Kodak tarafından bulunan kimyasal ile kaplanmış rulo film, kameraların daha hafif ve taşınabilir olmasını ve kolay kullanılmasını sağlamıştı. Rulo filmin ve ona dayalı kamera tasarımının materyal özellikleri Kodak'ın mevcut teknoloji ile daha önceki teknolojiyi karşılaştırmasının ve buna dayalı bir söylem geliştirmesinin önünü açmıştı. Uzman olmayan kişilerce yapılan ve kurumsallaşan fotoğraf çekme ve bunları bastırarak fotoğraf albümlerine koyma pratiği sayesinde 1976 yılında Kodak rulo film pazarının %90'ına ve kamera pazarının %85'ine hakim oldu. 1997 yılında ise Kodak'ın şirket değeri 30 milyar doların üzerine çıktı ("Executive Summary: Ready for the New Economy", 2015). 1997 yılında dünyanın en değerli beşinci şirketi durumundaki Kodak, 15 yıl gibi bir süre içerisinde borçlarını ödeyemeyecek duruma geldi ve 2012 yılında iflas etti (Hudson, 2012). Fotoğrafçılığın dijitalleşmesi ve hızla artan akıllı telefon kullanımı fotoğraf bastırma pratiğinin, fotoğrafın dijital ortamda paylaşıldığı bir pratiğe dönüşmesine zemin hazırladı. Bu bağlamda Kodak şirketinin küçülmesi, büyümesine kıyasla çok daha ani oldu (Hudson, 2012; "Why Did Kodak Fail and What Can You Learn from its Demise?", 2018). Kodak'ın hikayesindeki bu ani değişiklik yalnızca yöneticilerin verdiği yanlış stratejik kararlarla ve sosyal hayattaki değişiklikle açıklanmaya çalışıldığında resmin önemli bir bölümü eksik kalır. Bu hikâyede eski ve yeni fotoğraf teknolojilerinin farklı özellikleri ve bunların insanlarla karşılıklı etkileşiminin sonuçları gibi materyale dayalı olan bir bölüm de vardır. Bunun yanı sıra fotoğrafçılıkla ilgili pratiğin kurumsallaşmasının ve bu kurumsal pratiğin ortadan kalkmasının zamansal boyutu da ayrı bir soruyu doğurmaktadır. Bir pratik toplumda 50 yıl gibi bir sürede yaygınlaşmışken, nasıl yaklaşık 15 yılda yerini başka bir pratiğe bırakmıştır? Lawrence ve diğerleri (2001) kurumsallaşmanın zamansal boyutunun değişim ve istikrar ile ilişkili olduğunu ve bunun da güce dayalı mekanizmalara dayandığını belirtmişlerdir. Yine benzer şekilde Barnes (2001) sosyal düzenin pratiklerle tesis edildiğini ve değiştirildiğini belirtmiş ve bir pratiğin ortaya çıkması durumunda güç ilişkilerinin oluşacağını iddia etmiştir. Güç ilişkilerinin oluşmasını sağlayan pratikler ayrıca Kodak örneğindeki gibi insanlarla materyallerin karşılıklı ilişkilerini de içermektedir (Schatzki, 2001b). Bu tez ile kuramsal ve görgül çalışmalar bakımından yeteri kadar irdelenmemiş olan kurumsal teori, güç ve materyallik yazın akımlarının kesiştiği alana (Latour, 1991; Lawrence ve Phillips, 2004; Phillips ve diğ, 2004; Clegg ve diğ, 2006; Lawrence, 2008; Munir, 2014) katkı sunmak amaçlanmaktadır. Birinci bölümde, teze giriş yapılmakta, gerçekleştirilen çalışmanın önemi ve yazına yapmayı amaçladığı katkılar anlatılmaktadır. Bu bölümde ayrıca çalışmanın ilişkili yazın grupları arasında pozisyonu açıklanmakta ve çalışmanın bütününe ilişki genel bilgiler verilmektedir. İkinci bölümde materyal varlıkların, sosyal alemin oluşumuna aktif bir şekilde katılımını benimseyen ve materyal varlıklardan kaynaklanan bir eyleme kapasitesinin de olduğunu kabul eden yazın incelenmiştir. Bu yazının ortak özelliği edimsel deyişi (performative idiom) (Gond ve diğ, 2016) benimsemiş olmasıdır. Bu literatür taramasıyla materyallik aktörlüğü nasıl etkin kılar, sınırlandırır ve meydana getirir konusu araştırılmıştır. Tezin bu bölümünde materyallik ile ilgili farklı kuram ve yaklaşımları kapsayan sosyomateryallik (Orlikowski, 2007; Orlikowski ve Scott, 2008; Leonardi, 2011) incelenmiştir. Sosyomateryallik yaklaşımı, bilişim sistemleri (Jones, 2014; Cecez-Kecmanovic ve diğ, 2014), örgütsel uzam (spaces) (de Vaujany ve Vaast, 2014; Keevers ve Sykes, 2016) ve strateji (Feldman ve Orlikowski, 2011; Balogun ve diğ, 2014) gibi farklı alanlardaki araştırmalarda görülmüştür. Sosyomateryal yaklaşımların çeşitleri olarak Aktör-Ağ Kuramı (Actor-Network Theory) (Callon, 1986; Latour, 1994, 2005), Pratikteki Diyalektik Biçimlendirme (Mangle of Practice) (Pickering, 1993, 1995) ve Bindirme Teorisi (Theory of Imbrication) (Leonardi, 2011) araştırılmış ve karşılaştırmalı olarak tartışılmıştır. Bu literatür taraması ile ilgili yazına katkı sağlanması ve bu kuramları gelecekte kullanmak isteyen araştırmacılara ışık tutmak hedeflenmiştir. Üçüncü bölümde Türkiye'deki yüksek öğretim alanında görgül bir araştırma ile, ana araştırma sorumun bir parçası olan, örgütlerdeki güç ve aktörlük, kurumların sürdürülmesine ve değişimine nasıl katkıda bulunuyor alt sorusu incelenmiştir. Bu kapsamda asistan kadrosundaki üniversite çalışanlarının, çalışma koşullarını belirleyen bir yasal değişiklik karşısında sürdürdükleri direniş vakaları ele alınmıştır. Bu direnişlerden önde gelen ikisi olarak İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) ve Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ)'deki asistan dayanışması hareketleri incelenmiştir. Böylece sosyal hareketler kurumsal girişimci (DiMaggio, 1988) olarak ele alınmış ve bu kurumsal girişimcilerin kurumlara (Lawrence ve Suddaby, 2006) karşı direnirken kullandıkları söylem (discourse) (ör. Misangyi ve diğ, 2008), çerçeveleme taktikleri (Framing Tactics) (Marullo ve diğ, 1996; Snow ve Benford, 1988), güç süreçleri (Lawrence ve diğ, 2001), ve uzamsal mücadeleleri (Panayiotou ve Kafiris, 2011) araştırılmıştır. Bu bölümde, kurumsal girişimci, uzam ve güç ilişkilerinin kurumsal değişimle ilişkisi ele alınmış ve özgün bir modelde, çevrim içi – dışı veri kaynaklarını birlikte kullanan yenilikçi bir görgül araştırma yöntemi ile incelenmiştir. Dördüncü bölümde, üçüncü bölümden yola çıkılarak sosyal alem ve materyal varlıkların ilişkisi sosyomateryallik (Orlikowski ve Scott, 2008; Leonardi, 2011) bakış açısı ile incelenmiştir. Ana araştırma sorusunun bir alt sorusu olarak, örgütsel pratiklerde kurumsal değişim ve istikrara katılan materyalliğin dayandığı özgün mekanizmalar, Türkiye'deki sağlık alanından görgül verilerle incelenmiştir. Bu kapsamda, Türkiye'de 2003 yılında uygulamaya konulan 'Sağlıkta Dönüşüm Programı'nın 2013 yılında başlayan bir alt uygulaması olan verimlilik karnesinin kamu hastanelerinde neden olduğu sosyal ve materyal değişiklikler ele alınmıştır. Bu amaçla birbirine benzer büyüklükte, aynı şehirde bulunan iki kamu hastanesinin acil departmanları karşılaştırmalı vaka çalışması ve kritik etnografi (Carspecken, 1996) yöntemi ile boylamsal olarak incelenmiştir. Toplanan verilerden yola çıkılarak tümevarım yöntemi ile (Corbin ve Strauss, 2008) bir model oluşturulmuştur. Bu modele göre sosyomateryal pratikten sosyal yapıyı ve materyal yapıyı değiştirecek veya sürdürecek şekilde olaysal güç mekanizmaları ortaya çıkmaktadır. Diğer yandan sosyal yapı ve materyal yapı sistemik güç mekanizmaları ile sosyomateryal pratiği koşullandırmakta ve sosyomateryal pratiğe istikrar sağlamaktadır. Tezin üçüncü bölümünde yer alan, yüksek öğretim alanında bir kurumsal girişimcinin var olduğu vakalardan ve dördüncü bölümde sağlık alanında bir kurumsal girişimcinin var olmadığı vakalardan hareketle, sosyal alem, materyal varlıklar ve güç mekanizmalarının kurumsal değişim ile ilişkisi tümevarım yoluyla ortaya çıkan farklı kuramsal görgül modellerle ortaya konulmuştur. Tezin beşinci bölümünde ise, bu sefer salt kuramsal bir yaklaşım ile, kurumlardaki değişim ve istikrarı süreçlere dayalı olarak açıklayan Barley ve Tolbert (1997) ve kurumsal değişim ve istikrarın güç mekanizmaları ile nasıl bir ilişkisi olduğunu gösteren Lawrence (2008) temel alınarak kuramsal bir model geliştirilmiştir. Böylece ana araştırma sorusunun bir diğer alt sorusu olarak, materyalliğin, güce dayalı mekanizmaların ve aktörlüğün, pratikteki kurumsal değişim ve istikrara nasıl katkı sağladığı bu modelle açıklanmıştır. Modelde, Barley ve Tolbert (1997)'nin yapı–eyleyen ilişkisini eleştirel gerçeklik yaklaşımı (Archer, 1995) ile ele almasına dayanarak, eylemlerin, eylemin gerçekleştiği andan daha önceki etkileşimlerin sonucu olarak ortaya çıkan yapılar tarafından koşullandırıldığı kabulü benimsenmiştir. Bu koşullandırma durumu çeşitli sistemik güç ilişkilerini (Lawrence, 2008) ortaya çıkarır. Diğer yandan yaklaşımım, sosyal alem ve materyal varlıkların analitik olarak ayrı olduğunu vurgulayan eleştirel gerçeklik (Mutch, 2013; Leonardi, 2013) bakış açısına dayanmaktadır. Buna göre tıpkı sosyal yapıların eylemleri koşullandırması gibi, geçmiş eylemelerdeki etkileşimlerin sonucu olarak ortaya çıkan materyal yapılar da eylemleri koşullandırır ve sistemik güç ilişkileri burada da ortaya çıkar. Model ayrıca, eylemlerin mevcuttaki sosyal ve materyal yapıları yineleme ve değiştirme kapasitesinin olduğunu vurgulamaktadır. Modelime göre, sosyomateryal pratiğin bir parçası olan insan, düşünümsel (reflexive) kapasitesi (Barley ve Tolbert, 1997; Archer 2003) ile kurumsal girişimci (Mutch, 2007) olarak davranıp, mevcut sosyal yapıyı değiştirmek için bilinçli bir şekilde fırsat arayabilir ve bu noktada materyal yapıları da değiştirebilir. Bu değiştirme/sürdürme çabası da bazı olaysal güç ilişkileri (Lawrence, 2008) doğurmaktadır. Dolayısıyla bu modelde, sosyal ve materyal yapıların eylemi kontrol ettiği sistemik güç mekanizmaları ve sosyomateryal pratikteki insan-materyal etkileşimi ile sosyal ve materyal yapıların değiştirildiği veya sürdürüldüğü olaysal güç mekanizmaları tarif edilmiştir. Kuramsal modelin görgül çalışmalarda nasıl kullanılabileceği bu bölümde açıklanmış ve gelecekte yapılabilecek diğer görgül araştırmalar tartışılmıştır. Altıncı bölümde tezin bulguları tartışılmış ve tezin mevcut yazına katkısı sunulmuştur. Bunun akabinde yapılan çalışmanın kısıtları belirtilmiştir. Son olarak gelecekte, bu çalışmanın da parçası olduğu sosyomateryal örgüt çalışmalarının ne yöne gelişme gösterebileceğine ilişkin fikirler paylaşılmıştır.

Materials such as objects, natural, technological, designed and raw artifacts interact with humans as organizational practices unfold in different institutional environments. Therefore, materiality is an essential constituent of everyday life as it actively takes part in the creation, maintenance, and disruption of institutions. However, the links between materiality and institutions have been understudied. Materials are mostly considered as passive objects, in which institutional traces are sometimes inscribed. Changes in practices to which institutions rely on predominantly explained by actions of human or collective actors, overlooking materiality. In this dissertation, my objective is to understand and explain how materiality, power, and actorhood constitute practices, rendering institutional change and stability possible. The first chapter introduces the overall problem and positions the study within different strands of extant research. The research problem and the respective sub-problems are to be discussed in this chapter. The second chapter's objective is to understand and explain how materiality enables, constrains, and constitutes actorhood. This question requires examining approaches to materiality acknowledging its agentic capacities. Accordingly, I reviewed sociomateriality perspective that is widely used among scholars considering active participation of materiality in the constitution of the social realm. I also compare and contrast different approaches that appear as antecedents of sociomateriality. Moreover, I touch on different theoretical stances on social and material aspects of change and stability in the literature and conclude with theoretical and empirical guidelines on selecting from different extant approaches in studying materiality in organizations. This chapter also presents my ontological stand in this dissertation while examining materiality. The third chapter introduces and integrates power by considering how power and actorhood, particularly institutional entrepreneurs, in organizations attend to maintenance and change of institutions with empirical cases in Turkish higher education. In this part of the study, I conducted online and offline ethnography, where I examined the action and framing repertoire of two social movements that emerged in two prominent Turkish universities against a new regulatory change. The action and framing repertoire also involved spatial and material practices and contestation of these movements. My findings have indicated the framing tactics, and spatial action repertoire of social movements follow different stages at different episodes of the movements' lifespan and relate with each other. How the social and the material side of this relation emerges is further examined in the following chapter. The fourth chapter addresses the specific mechanisms by which materiality attends to institutional change and stability in organizational practices via empirical case studies in the Turkish healthcare field. To that end, longitudinal observation of the emergency departments of two major public hospitals over 21 months with a critical ethnography was carried out. The relevant data collection also covered interviews with responsible officers at the Ministry of Health in order to have a better understanding of the policy-related, multi-level dynamics. Based on this qualitative inductive approach, I developed a theoretical model involving different power-based mechanisms that take part within social and material realms and sociomaterial practices in between. In the fifth chapter, I developed a theoretical framework that relies on my empirical findings and theoretical approaches in the extant literature. In this chapter, the theoretical framework explains institutional change and maintenance through power-based mechanisms emerging from daily actions which are constituted by interactions between social and material actors. Therefore, this theoretical framework explains how materiality, power-based mechanisms, and actorhood attend to institutional change and stability in practice. In the last chapter, I concluded my dissertation with a discussion on my findings, contributions to the literature and discussed limitations and possible research directions that may follow this dissertation.