20. Yüzyıl Modern Mimarlık Mirasının Değerlendirilmesi: İmç Örneği

Abstract

Kültürün somut verileri olan kültürel miras, toplumu yabancılaşmaya karşı korur. Kültürümüzün bir yansıması olan modern mimarlık ürünleri de kültürel miras olarak korunmaya değer yapılardır. Batıda gündeme gelen modern mimarlık mirasının koruma alanına yansımaları Türkiye’de gecikmeyle gözlenmiştir. Türkiye, Cumhuriyet Dönemi modern mimarlık ürünlerinin tesciline 1970’lerde başlamış ve modern dönem ürünleri 1990’da korunması gereken kültür varlığı olarak tanımlanmıştır. Fakat batıda koruma alanında birbirinden beslenen kuram ve uygulama, Türkiye’de henüz etkili olamamıştır. Korunacak ürüne bakış sadece tarihsellik üzerinden oluşturulmuştur. Ürünün uygulama tarihi ne kadar önce ise onun korunma olasılığı artmıştır. Bu durum da yakın dönem ürünlerinin korunabilirliğini zorlaştırmıştır. Halen daha modern mimarlık mirasının tarihsellik üzerinden değerlendirilerek korunmaya değer olarak görülmemesi sonucunda kolayca alınan yıkım kararları, tez sürecini başlatan en önemli sorun olmuştur. Tez süresince; ‘Koruma nedir?’, ‘Modern mimarlık mirası nedir?’, ‘Modern mimarlık mirası ve koruma kavramı; Türkiye’de ve dünyada nasıl ele alınmıştır?’, ‘Modern mimarlık mirası ve koruma ilişkisi nasıldır?’, ‘Modern mimarlık ürünleri nasıl değerlendirilebilir?’, ‘Değerlendirme kriterleri nasıl oluşturulabilir?’ soruları cevaplandırılmıştır. Çalışmaya koruma kavramının tanımı, tarihi ve kuramı anlatılarak başlanmıştır. Modern dönemin ürünü olan koruma ve modern mimarlık mirasının birbiriyle ilişkisinin sorgulanmasına modern ve koruma kavramı arasındaki ilişki sorgulanarak başlanmıştır. Modern ve koruma kavramı arasındaki ilişki, korumayı değiştiren kavramları ortaya çıkarmıştır. Modern mimarlık mirasının da koruma ile ilişkisi irdelenmiş, tüm bu süreçler sonucunda sürekliliği sağlanması gereken değer ve nitelikler analiz edilmiştir. Çalışmanın sonunda oluşturulması hedeflenen modern mimarlık mirası değerlendirme kriterleri tarihten ve söylemlerden faydalanarak Alois Riegl’ın sınıflandırması ışığında, kişi ve kurumların sınıflandırmalarının katkısıyla oluşturulmuştur. Oluşturulan sınıflandırma nitelikli geç modern dönem ürünü olan kentsel ve mimari ölçekte değerlendirilebilecek İstanbul Manifaturacılar ve Kumaşçılar Çarşısı (İMÇ) üzerinden okunmuştur. Modern mimarlık mirasının, alışılmış tarihi yapıdan nicelik ve nitelik açısından farklı oluşu korumanın ve değerlerin sistematiğini değiştirmiştir. Modern mimarlık ürünlerinin nicelik olarak fazlalığı, fonksiyonel olması yapıların tümünün ve bütünsel olarak korunmalarını zorlaştırmıştır. Bu ayrımın yapılabilmesi ve sahip olunanların korunması için modern üründe sürekliliği sağlanması gereken durumları açığa çıkarmak önemlidir. Modern dönemle beraber ortaya çıkan yeni olma fikri koruma üzerinde de etkili olmuş ve modern koruma fikrini ortaya çıkarmıştır. Koruma kavramının modern düşünce üzerinden değişime zorlanması, zamanın ve mekânın değişmesine ve bunun üzerinden kültür, anlam ve değer değişimine neden olmuştur. Kültürün değişimi, korunacak olan nesnenin toplum üzerinden oluşturulan anlamını değiştirmiş ve anlamın ölçüsü olan değerler değişmiştir. Değerler, kültürün değişimi üzerinden kültür varlığının toplumla olan ilişkisini yeniden üretenlerdir. Bu yüzden de değerler kültür varlığının korunabilmesi için önemlidir. Tarih boyunca koruma anlayışı değer sınıflandırmaları üzerinden şekillenmiştir. Değer sınıflandırması indirgemeci bir yaklaşımdır, bir kabul eylemidir. Değer sınıflandırmasında ilk sistematik analizi yapan uzman olarak nitelendirilen Riegl’ın sınıflandırması, bu konuda hala güncelliğini korumaktadır. Riegl 20. yüzyıl başında korumayla ilişkili eski kavramlara yeni anlamlar yükleyerek eskilerin yetersiz kaldığı noktada yenilerini üreterek anıtların değerlerini anlatan bir makale yayınlamıştır. Erdem Ceylan’ın aktarımıyla Riegl’ın (2015) ifadesine göre modern toplumun anıtlarla ilişki kurma biçiminde belirleyici olan; rasyonel düşünce değil ruh halidir yani ortak duygudur. Bu ortak duygu da yapının niteliklerinin algılanması ve deneyimlenmesi sonucu ortaya çıkar. Deneyim ve algı üzerinden kavranan yapının nitelikleri de yönelme ve özdeşleşme fırsatı bulan zamansız değerleri yani fiziksel özellikleridir. Aynı zamanda bu özellikler yapının kültür varlığı olmasının da sebepleridir. Dünya mirası kültürel mekânların yeterlilikte temel koşullarını; özgünlük ve bütünlük çerçevesinde çizmiştir. Bütünlük durumu doğal ve kültürel mirasın ve onların niteliklerinin eksiksizliğinin ve sağlamlılığının ölçüsüdür. Özgünlük kavramı yapının niteliklerinin kalitesini ifade eder, bir değer değildir. Özgünlük kavramı nesne üzerinde mimari ölçekte ve kentsel ölçekte aidiyet üzerinden incelenmiştir. Bu durumda modern mimarlık ürünlerinin kültürel önemini de; özgünlük üzerinden okunacak zamansız değerler (fiziksel gerçeklikler) ve toplum üzerinden okunacak zamana bağlı değerler başka bir deyişle duyularla kavranan izlenim olarak ayırabiliriz. Modern mimarlık ürünlerinin zamana bağlı değerleri Riegl’ın sınıflandırması üzerinden okunmuştur. Riegl sınıflandırmasını; anımsatma değerleri ve güncel değerler olarak ayırmıştır. Anımsatma değerleri; eskilik değeri, tarihi değer ve amaçlanmış anımsatma değerleridir. Eskilik değeri; nesne üzerindeki fiziki eskimenin ya da bir başka deyişle malzemenin yaşlanmasının onu deneyimleyenler üzerinde bıraktığı duygu halidir. Tarihi değer; nesnel bir değer olup her nesnede bulunmaktadır ve tarihsellik üzerinden şekillenir. Amaçlanmış anımsatma değeri ise bir olaya veya bir kişiye atıfta bulunmak amacıyla bilinçli olarak tasarlanmış nesnenin ifade ettiği durumdur. Riegl’ın anımsatma değerleri kişide hafızayı uyaran, geçmişle şimdi arasında süreklilik sağlayan duygusal kavramlardır. Anımsatma değerleri geçmişle şimdiyi bağlarken güncel değerler nesnenin bugünü ve geleceği arasındaki köprüdür. Güncel değerler; sanat değeri ve kullanım değeri olarak ayrılır. Kullanım değeri, yapının bugünkü işe yarama durumunu ölçer. Sanat değeri ise yapının maddesel görüntüsünü ölçer. Sanat değeri; yenilik değeri ve görece sanat değeri olarak ayrılır. Yenilik değeri, eskilik değerinin tersidir, yapı üzerinde eskimenin izlerini görmek istemez. Riegl bu değeri öz sanat değeri olarak da tanımlar. Görece sanat değeri ise nesnenin düşünce, şekil ve renk açısından diğer dönemlerden ayrılmasını sağlayan; özneden özneye, andan ana sürekli değişen değeridir. Görece sanat değeri olumlu ve olumsuz olarak değerlendirilebilir. Riegl’ın sınıflandırması modern mimarlık mirası üzerinden okunduğunda bazı değerlerin modern üründe karşılığı olmadığı görülmüştür. Modern mimarinin üretim pratiğinde sürekli yenilik arzusu vardır bu yüzden eskilik değeri modern ürün için yerini yenilik değerine bırakmıştır. Tarihi değer ise modern anlayışın sona ermemesi üzerinden sarsılmış ve kültür üzerinden okunması önem kazanmıştır. Modern üründe anımsatmanın, Riegl’ın sınıflandırması içinde yer alan bellek üzerinden oluştuğu söylenebilir. Güncel değerler ise nesnenin bugünle ilişkisini kuran değerlerdir. Modern ürünün sürekli güncel olma isteği korumada güncel değerleri öne çıkarmıştır. Kullanım değeri yapının şu anki işlevine atıfta bulunur. Sanat değeri de nesneyi bugünkü sanat anlayışı üzerinden değerlendirir. Riegl’ın görece sanat değeri olarak tanımladığı alt başlık yapının şu anki koşullara uyum sağlaması için önemlidir. Riegl’ın sınıflandırması diğer kişi ve kurumların sınıflandırmaları ile de desteklenmiştir. Docomomo, İcomos, Avrupa Konseyi gibi bir çok kurum da modern mimarlık mirasının korunması için değerlendirme kriterleri belirlemiştir. Koruma kuramcılarının söylemleri üzerinden de gelişen bu kriterler 21. yüzyılda modern ürünün nasıl korunması gerektiğine dair öngörülerde bulunur. Güncel olan bu koruma kriterleri sınıflandırmaya dahil edilmiştir. Fiziksel özellikler yaratıcı süreç içerisinde, zamana bağlı değerler ise toplumsal anlam içerisinde incelenmiştir. Fiziksel özelliklerin toplumsal anlam kazanması ise algı ve deneyim süreci başlığı altında ele alınmıştır. Tüm bu irdelemelerin sonunda İMÇ’nin yaratıcı süreci incelenmiş, ürünün algısı ve deneyiminin toplum üzerinde bıraktığı hisler sorgulanmıştır. Unkapanı ve Saraçhane arasındaki alanda konumlanan yapı, yarışma sonucu elde edilmiştir. Doğan Tekeli, Sami Sisa, Metin Hepgüler’in projesi olan çarşı; topoğrafyayla şekillenmiş, tarihi çevreye duyarlı, kent ile şekillenmiş kente ait bir yapı stoğudur. İMÇ’nin farklılaşmasının nedeni olarak değişen tüketim mekânlarına yeni morfoloji sunması, eski ve yeni birlikteliğine çağdaş yorum getirmesi, uygulama esnasında geliştirilen teknikler, geleneksel ve modern eserleri tasarımında kullanması ve döneminin tek seferde uygulanan projesi olması söylenebilir. Farklı deneyimler sunan İMÇ, kullanıcısının görsel algısını derinleştirmekte; boşluklar, avlular ve geçitler sayesinde gökyüzünün, sokağın ve içteki diğer mekânların aynı anda algılanmasını sağlamaktadır. Süreklilikler ve benzerlikler ile kentlinin belleğinde yer etmiş olan bu yapıyı korumak; mimari, ekonomik, sosyal, toplumsal açıdan önemlidir. Sınıflandırma, İstanbul Manifaturacılar ve Kumaşçılar Çarşısı’na uygulanmış, yapının sürekliliği sağlanması gereken değer ve nitelikleri ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmada modern ürünün değer ve niteliklerini açığa çıkaracak koruma sınıflandırması altlığı oluşturulmuştur. İMÇ özelinde incelenen sınıflandırmanın sonucu korunacak nesne değiştikçe farklılaşacaktır. Bu yüzden de her ürün için kapsamlı bir dökümantasyon gerekmektedir. Modern mimarlık ürünleri kültürümüzün bir yansımasıdır. Aynı zamanda onu kullananların belleğinde yer eder. Ürünlerin yıkılması kültüre ve belleğe geri dönüşü olmayan zararlar verir. Belleğin ve kültürün sürekliliği için ürünlerin değer ve nitelikleri açığa çıkarılmalı ve toplum tarafından yapının içselleştirilmesi sağlanmalıdır. Bu çalışmalar ürünün korunmasını kolaylaştıracak ve nasıl korunması gerektiğini ortaya çıkaracaktır.

Conservation thinking has been shaped over monument which is the first concept of representing the cultural heritage. Monumens is made for reminding you an action or a condition as long as possible. Therefore they must be protected. The conservation idea, which occurs in the pre-modern period, has become a contemporary and modern scientific discipline with the modern period. Time and space has changed with modern period and then conservation has changed. Through this development, conservation concept, practice and theory has been recreated through social phases. Notion of conservation first asks ‘what, why, how’ questions to objects. ‘What’ question aims to identify the object. ‘Why’ question aims to find the qualities of the object by obtaining information about its time and location and also aims to shape the conservation through values attributed by society. Definition of object to be protected is important to understand its major concepts and shape the conservation. Physical properties of the object are also its authenticities. If this authenticities are meaningful, it requires the conservation of the object. Evaluation of these objects as cultural assets indicates that they have meaningful authenticities. Notion of cultural assets which internationally recognized with the Venice Charter is product of practicals that constitutes culture. Conservation revised its principles and presented in a different context when the conservation problems of modern architecture are added to the agenda in 21 st century. Notion of architectural heritage expanded to include the modern architecture in the world and modern products has been recognized as cultural assets. The preservation of modern architecture is a milestone in the conservation zone in Turkey as it is in the world. Modern architectural heritage has changed systematics and values of conservation idea because it differs from usual historical structure in terms of quantity and quality. Excess of the modern architecture products complicate conservation of their holistic. Hence it is important to reveal what values need to be continuous in order to distinguish these products and preserve their existing qualities. In this study, the relation between conservation and modern architectural heritage will be examined; the qualities and values which should be provided continuity will be analyzed. Istanbul Textile Traders’ Market, being one of the qualified products of late modern period, can be evaluated in urban and architectural scale and is selected for this study. 20th century modern architecture products which have problems about their protection have determined the scope of thesis. Modern architectural heritage is defined as architectural of the Republic and contemporary and modern architecture. Products between 1920 and 1970 is described as a modern products. Conservation of modern arhitectural heritage is problematic. Designing as temporary structures, having more than the number of structure and being functional of modern architecture pruducts are difficult to conservation. Turkey has started the registration of the modern architectural heritage at 1970. Conservation theory and practice are fed from each other in europe. This situation has not been effective yet in Turkey. Approach to protected product has created just over historicity. This situation has made it difficult for the protection of near-term product. The most important issue the thesis process started. Questions like ‘What is the concept of protection’, ‘What is the modern architecture heritage’, ‘How are discussed concept of conservation and modern architecture heritage in Turkey and world’, ‘How is the relationship between modern architectural heritage and conservation’, ‘How to assessed a modern architectural heritage’, ‘How to create evaluation criteria for modern architectural heritage’ were answered during the thesis. It was aimed to create assessment criteria of modern architectural heritage at the end of thesis. Alois Riegl’s criteria and other criteria of individuals and institutions were used for this assessment criteria of modern architectural heritage. The reason for selecting Alois Riegl is the first systematic analysis was made for him. Riegl has defined age value as the most modern value. And he has dedicated monuments as intended and unintended. Modern architecture pruducts are unintended monument. And the other criterias are Docomomo, Icomos, European Council’s assessments. The criteries are current for conservation of modern architecture heritage. The definition of conservation theory and history have described at the beginning of the study. Modern, modern architecture heritage and notion of conservation have described all together because of the fact that protection and modern architectural heritage is the product of the modern era. It has described the relationship between modern and protection after telling the history of conservation. The relationship between modern and conservation has revealed notion which change the conservation. Then ıt has described the relationship between modern architecture and conservation. Idea of being new which emerged in modern period had an effect on conservation and revealed the idea of modern conservation. Conservation concept has been forced to change through modern thought in relation with changing time and space. Time and space are divided as past period and historical space; current time and modern space with modern period. Conservation moves an object into the future by controlling change of the time and space on the object. It makes this change in relation with the culture in which it exists. Culture changes constantly with the change of time and space because culture is constituted through social relations. Change of culture have changed the social meaning of the object to be protected and values which is the measure of meaning have also changed. Values reproduces the relationship between cultural assets and society via changes in culture. Unfamiliar object in changing culture is produced in a suitable self representation and the object is made familiar (Pultar, 2003). Values are represented genereted as a result of reinterpretation of the relationship between society and object through culture. Values which obtained delibaretely or accidentally in both design and construction phases shape the concept of conservation based on continuity in modernity. Conservation connects itself to the vital causes as a result of the object to be internalized by society. Conservation action is done as requirement not as obligation. Throughout history, theory of conservation has been shaped of value classification. Riegl’s classification of value is the first systematic analysis of the value. This classification still remains up to date for conservation. Riegl has published an article about the value of the monument at the beginning of the 20th century by ascribing new meanings to the old notions related to conservation. According to the Riegl (2015); mood or in other words common sense? is decisive in the relationship between modern society and monument, not rational thought. ‘Modern monument cult’ has be transferred to Erdem Ceylan’s translation. Emotion or feeling between society and structure occurs through relationship with the community of meaningful authenticity of the structure. Meaningful realities of building conceived with the experience and perception. This realities are timeless values found the opportunity for orientation and identification. That is the physical properties. At the same time this authenticities are the because of the fact that structure define as cultural assets. İntegrity and authenticity are the basic conditions adequancy of world heritage cultural sites. Integrity is a measure of the robustness of heritage. The concept of authenticity refers to the quality of the structure and it is not a value. The concept of authenticity will be examined on object through belonging in an architectural and urban scale. In this case we can distiguish the cultural significance as timeless values to be read out authenticity and society values depend on the time. Values depending on the time of modern achitecture has been examined through Riegl’s classification. Riegl has created on time the title of his classification. Riegl has devoted his classification as memory and current values. Memory values are age, historical and deliberate commemoretive value. The current value are use and artictic value. Riegl has devoted artistic value as newness and relative art value. Modern architecture products permanently like to be new so the value of age has left to place the newness value for modern products. Historical values afflicted because modern understanding isn’t ended. History was replaced by culture. Reminiscence of modern pruducts only occurs on the memory. The current values are the values that form the relationship with today of objects. Current values are prominent in conservation for modern pruducts because their desire is to be constantly updated. Using values refers to current function of objects. Artistic values also evaluate the objects with current artistic values. Reigl’s defined title as relative art value is important to adapt to current conditions for objects. Riegl’s classification is supported by other classifications. Use value is taken as socio-economic value. It is seperated as economic, use, social and political value. Timeless values as a result of the product of the creative process divided as place of belonging and time-cultural belonging. Place of belonging is examined at the structure and urban scale. Time and culture belonging is evaluated as technic, functional, structural, mastery, technological, identity, canonical and reference values. The titles can be expanded. All this analysises at the end creative process for bazaar will be examined, the feeling left on society’s preception and experience of the product will be questioned. The structure defined in the space between Unkapanı and Saraçhane were obtained the competition results. The structure of Dogan Tekeli, Sami Sisa, Metin Hepgüler’s project was shaped with topography and city, sensitive to historical environmental, owned by the city. Offer new morphology to changing consumption places, bring a contemporary interpretation of the old and new union, techniques developed during practice, using the traditional and the modern design, implementation of a time period in the period are the cause of building differentation. Structure offers a different experience. It deepens the user visual perception. Spaces, courtyards and passageways in building provide simultaneous detection of sky, streets and other places. It takes places in the memory of the citizens with similarities and continuity. Protect this structure is important in terms of architectural, economical, social and community. This classification has been applied to Istanbul Textile Traders’ Market. Attributes and values of structure are formed. The result of the classification will change because of differentiated protecting objects. A comprehensive documentation is required for each product. The modern architecture prutucts are reflection of our culture. Also they places in our memory. The collapse of the products damages the culture and memory. Value and quality of products for the continuity of memory and culture must be revealed. They are internalized by society.