Afet Durumları İçin Seyyar Hastane Yeri Seçimi: İstanbul'dan Bir Vaka Çalışması

Abstract

Noise, Artan popülasyon büyüklüğü ve yeteri kadar sağlık yardımının olmayışı, volkanik patlamalar, tayfun, tropikal hortum, kasırga, deprem, toprak kayması ve savaş gibi felaketlerde afet yöneticisi ve büyükşehirliler için en önemli problemdir. Afet genel olarak deprem vb. korkunç olaylardan kaynaklanan ve can ve mal kaybına yol açacak ciddi felaketler olarak tanımlanmaktadır. Afet yönetimi, kaynakların kaybını azaltmak için toplumun veya halkın gücünü geliştirmektedir. Bu anlamda afet yöneticisi, afetlerle yüz yüze kalmakta ve afetlerde tepki vermek için tesislerin hazırlanmasında önemli role sahiptir. Güvenilir, kesin ve güncel bilgiler afet öncesinde, sırasında ve sonrasında başarılı tepkiler vermede afet yöneticilerine yardım etmektedir. Farklı bölümlerde bilgileri paylaşma, koordine etme ve kolaylaştırma da afet yöneticilerinin diğer görevleri olarak sıralanabilir. Yüzyıllardır depremler Türkiye’de can ve mal kayıplarına sebep olan felaketlerin basında gelmektedir. Türkiye’nin ekonomik, kültürel ve sanayi merkezi olan İstanbul’da da deprem tehlikesi oldukça yüksektir. İstanbul’un kentsel yapılasmasına bakıldığında bağlı ilçelerinin birbirinden çok farklı özellikler gösterdiği görülmektedir. Bu nedenle ilçelerin detaylı deprem tehlike analizlerine dayanan kapsamlı zarar azaltma planlarının hazırlanması gerekmektedir. Gecmis depremlerden elde edilen verilerin duzenli ve yeterli olmaması nedeniyle binaların ve diğer yapıların hasar gorebilirlikleri hakkında cok doğru ve yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenle yapıların hasar gorebilirlik modelleri tekil binalardan cok bina toplulukları hakkında bilgiler vermektedir. Bu calısmada yararlanılan hasar gorebilirlik analizi yardımıyla elde edilen değerler nufus-bina iliskileri kullanılarak analiz edilmis ve su sonuclar elde edilmistir. Türkiye yüzyıllardır depremler nedeniyle can ve mal kayıplarına uğrayan ülkeler arasında üst sıralarda yer almaktadır. Bunun en önemli nedeni Türkiye’nin aktif deprem kusağında bulunmasıdır. Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Marmara denizindeki uzantısından dolayı, ekonomik, kültürel ve sanayi merkezi olan İstanbul’da deprem tehlikesi oldukça yüksektir. Tarihsel depremlere ve Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun yapısına bakıldığında İstanbul’da 1999 yılından sonra 30 yıl içerisinde büyüklüğü 7 ve üzerinde bir depremin gerçeklesmesi olasılığı yüzde 70 olarak hesaplanmaktadır. Ayrıca, istanbul gibi büyük bir metropol alanın çok hızlı ve plansız kentlesmesi, sartnamelere uymayan insaat uygulamaları, yetersiz altyapı ve çevresel bozulmalar nedeniyle deprem riski oldukça artmaktadır. Bu nedenle İstanbul’un deprem öncesinde acil müdahale planlamasının yapılması, ilk yardım ve acil barınma ihtiyaçlarının belirlenebilmesi gerekmektedir. Bu çalısmanın amacı, Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılarak Besiktas ilçesinin deprem riskine karsı hazır olup olmadığının ve cevap verebilme potansiyelinin arastırılması ile kapsamlı zarar azaltma planlarına altlık olusturacak analizlerin yapılmasıdır. Böylece deprem sonrası ilçede yasayanlara toplanma ve çadır alanları gösterilmesi, yaralılar için en yakın ilk yardım ve acil müdahale merkezlerinin belirlenmesine çalısılmıstır. Afete hazır olmanın önemi, afetlerin önceki yıllardaki etkisi ve acil durumlarda tıbbi servislerin önemi bize acil sahra hastanelerinin uygun yer seçimini konusuna yönlendirmektedir. Acil durumlarda çok kriterli karar verme (ÇKKV) ve coğrafi bilgi sistemlerini (CBS) beraber kullanma daha iyi bir seçim yapmamıza yardımcı olabilir. Coğrafi bilgi sistemleri (CBS), konumsal giriş verilerinden haritalar elde eden bir görsel sistemdir. Bir harita okuyucu ile haritalara varlık kapsamında katmanlar eklemektedir ve bunlardan belli bir proje için gereken bilgilere dayalı ticari haritalar elde etmektedir. Coğrafi bilgi sistemleri sonuçları azaltma, tespit etme, iyileştirme ve kurtarma gibi aşamalardan oluşan afetlerin farklı aşamaları için önemli bir role sahiptir. AHP (Analitik Hiyerarşi Prosesi), matematik ve psikolojiye dayanan bazı teknikler ile kompleks problemlerin çözülmesinde kullanılan ve uygulanan çok kriterli karar verme araçlarından en önemlilerinden biridir. AHP ile problem, hiyerarşik olarak daha basit alt problemlere ayrıştırılır ve karar verici bu problemleri ayrı ayrı analiz eder. Bu metotta, karar verici alternatif ve kriterleri beraber (birini diğer ikisiyle) karşılaştırır. Çevre ve deprem duyarlı bir planlama yaklaşımı, planlama öncesinde jeoçevresel değerlendirmeye dayalı bir uygunluk değerlendirmesini gerektirir. Uygunluk değerlendirme analizlerinde ise, farklı disiplinlere ait mekansal veri ve bilgiler birlikte sentezlenmelidir. Bu analizlerde jeoçevresel kriterlerin önceliği ve ağırlığı arazi kullanımının türüne göre değişir. Coğrafi bilgi sistemleri (CBS), çoklu kriter analiz yöntemleriyle entegre edilerek, en doğru arazi kullanımının seçiminde mekansal ve mekansal olmayan verilerin birlikte analiz ve sentezini yaparak, jeoçevresel kriterlerin öncelik ve ağırlıklarının belirlenmesini sağlar. Nihayetinde, Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ve Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) yöntemlerini birleştirecek çok kriterli karar verme prosesi uygulanmıştır ve bu metot İstanbul kenti sahra hastanesi optimum yerinin belirlenmesinde kullanılmıştır. İstanbul, Boğaz ve Avrupa-Asya’da bulunan Marmara Denizi’nde konumlanan Türkiye’nin en önemli ve büyük kentlerinden biridir. Bu çalışma için, Avrupa bölgesinin Boğaz kıyısında bulunan Beşiktaş semti örnek olay olarak seçilmiştir. Beşiktaş’ın nüfusu TUİK 2013 verilerine göre 1,865,750 ‘tir ve İstanbul’un en küçük ve önemli semtlerinden biri yapan 21 km2 (8 mil kare) alanı kapsamaktadır. Bu alanda deprem olma riski oldukça yüksek olup belediyenin olası afetlere karşı gereken tesisleri hazırlaması gerekmektedir. Besiktas İstanbul’un Avrupa yakasında yer alan, bünyesinde 7 üniversite kampüsü, 1900 den fazla tarihi eser ve birçok bankanın genel merkezlerini bulunduran, ekonomik, kültürel ve tarihi bakımdan büyük önem tasıyan bir ilçesidir. Bunun yanında ana ulasım güzergâhları Beşiktaş ilçesinde bulunmakta ve günlük nüfusu 2 milyonlara ulasmaktadır. Bu nedenle böyle bir bölgenin risk analizinin yapılması zorunludur. Bu çalışmada kriter olarak ana arterlere uzaklık, mevcut hastanelere uzaklık, popülasyon yoğunluğu, operasyon süreleri ve yatak kapasitesi olarak tanımlanmıştır. Ayrıca, Beşiktaş’ta bulunan 5 alternatif park da sahra hastanesi alanı seçimi bakımından karşılaştırılmıştır. Bu çalışma İstanbul’da afet durumunda sahra hastanesi en iyi yer seçimi için AHP ve CBS yöntemlerini kapsayan özel bir metot içermektedir. Bu çalışma optimal sahra hastanesi yeri belirlenmesi için AHP ve CBS yöntemlerini birleştirmektedir. Bu çalışmada, önce alternatifler tanımlanmış, sahra hastanesi en iyi yer seçimi için değerlendirme kriterleri belirlenmiş, en iyi yer seçimi tahmininde AHP ve CBS’ nin rolü tanımlanmış ve İstanbul- Beşiktaş bölgesi için en iyi sahra hastanesi seçimi örnek olay sonuçları verilmiştir. Kriterlerin önemi, örnek olayımızdaki faktörleri değerlendiren afet yönetimi konusunda uzman 3 akademisyen tarafından belirlenmiştir. Sahra hastanesi için en iyi yer seçimini kolaylaştırma, AHP ve güçlü görselleriyle öne çıkan CBS ‘nin birleşimiyle desteklenen karar verme metodolojisi kullanılarak sağlanmıştır. Bu kombinasyon afet durumunda karar vermede afet yönetimi gücünü geliştirmek için sahra hastanesi yeri seçimi alternatiflerinin değerlendirilmesinde güçlü bir yöntem sağlamaktadır. Acil durum yönetiminde AHP ve CBS etkileşimi üzerine çalışılmış ve bu üç durumu aynı zamanda ele alan bir model elde edilmiştir. Acil durumlarda karar vermede ve hızlı tepki vermede kriterlerin kesin olarak tanımlanması, analizi ve değerlendirilmesi hayati önem taşımaktadır. Bu çalışma, konumsal verinin karar vericilerin ve afet yöneticilerinin toplumu afetlere karşı hazırlayan bazı eylemler için karar almada nasıl yardımcı olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu, İstanbul’un Beşiktaş semti sahra hastanesi için en iyi yer seçimini belirleyecektir. Bu çalışma analizi daha iyi yapacak ArcGIS yazılımını kullanarak görsel açıdan güçlü haritalar elde etmektedir. Ayrıca, Expert Choice yazılımını kullanarak gelişmeci bir karar verme modeli sunmaktadır. Bu model afet ve acil durum anında can kaybını önleme adına karar verme prosesini geliştirmektedir. Bu çalışmada CBS ile ilişkili ArcGIS 10.2 yazılımı kullanılmıştır. Bu yazılım kullanılarak ilgili popülasyon verisini Türkiye İstatistik Kurumu tarafından hazırlanan verilerden alınarak analiz yapılmıştır. Ayrıca, İstanbul haritasının hücresel verilerine, yol ağ haritalarına ve hastanelere Ulaşım Planlama Müdürlüğünden alınan verilere ihtiyaç duyulmuştur. Buna ek olarak park koordinat eksen verileri Beşiktaş Belediyesi tarafından alınmıştır. ArcGIS’te veriler tanıtılıp dönüştürüldükten sonra, kriter öncelik ve ağırlıklarını tanımlamak için Expert Choice 11 kullanılarak bir AHP modeli oluşturulmuştur. Sahra hastanesi kurmak için en uygun yer Yıldız Parkı olarak belirlenmiştir. Öncelik sırasıyla Prof. Dr. Aykut Parkı, Beşiktaş Sanatçılar Parkı, Ulus Parkı ve Cemil Topuzlu Parkı da Beşiktaş’ta sahra hastanesi kurmak için en iyi bölgeler olarak seçilmiştir. (Şekil 6.12). Bu parkların ağırlıkları sırasıyla 0.368, 0.249, 0.167, 0.157 ve 0.060’tır. Tüm öncelikler belirlendikten sonra, duyarlılık analizi kullanılmıştır. Duyarlılık analiziyle amaç altında bulunan kriterlere göre alternatiflerin duyarlılığı gösterilmiştir. Duyarlılık analizinin 5 çeşidi mevcuttur: Dinamik, Performans, Gradyan, Başa baş ve İki Boyutlu (2D). Oluşturulan modele her bir kriterin önemi ve rolüyle belirlenmiş belirli bir katkısı bulunmaktadır. Dinamik duyarlılık analizinden en önemli kriter olarak 40.9% katkıyla popülasyon yoğunluğu bulunmuştur. Ayrıca, ana arterlere uzaklık da 5.4% katkıyla en az öneme sahip kriter olarak belirlenmiştir. Diğer kriterler bu iki kriter arasındadır. Diğer kriterlerin katkıları 23.4% katkıyla hastaneye uzaklık, 18.7% katkıyla operasyon süresi ve 11.5% katkıyla yatak kapasitesi olarak hesaplanmıştır. Duyarlılık analizi performansından kriter katkı oranında yapılan küçük bir değişim sonucu etkilememektedir. Bu da modelin güvenilir olduğunu göstermektedir. Bu çalışma sahra hastanesi planlaması için ana faktörleri analiz etmiş ve CBS-GIS tabanlı özel bir planlama modeli önermiştir. İstanbul Belediyesi’nden alınan verilerle CBS kullanılarak hazırlanan AHP modeli önerilmiştir. CBS’ nin ArcGIS yazılımının araçlarından biri olan Buffer Metodu ile görsel haritaların oluşturulmasında bu modele yadsınamaz bir katkısı bulunmaktadır.

Increasing population growth and lack of enough medicine care is the most important problem for the disaster managers and metropolitans within disasters such as volcanic eruption, typhoon, tropical cyclone, tornado an earthquake, a landslide or war. Disaster is defined as a serious disruption that are caused by terrible events such as earthquake and make loss of human life, material and economic. Disaster management improves the ability of community or society to decrease these resources loosing. Disaster manager has an important role to facing with disasters and preparedness of facilities for responding. Reliable, accurate and up-to-date informations help to the disaster managers for successful responds before, within and after disasters. Facilitating, sharing and coordinating these informations between different parts are another disaster manager’s duties. Importance of disaster preparedness, the effects of disasters in previous years, and importance of medical services in case of emergency persuaded us to select a proper place for emergency field hospital. In the emergency cases we can use Multi-Criteria Decision Making (MCDM) and Geographical Information System (GIS) together for having better selection. GIS is a visual system which can provides maps from spatial entry data. A map reader can add layers to the attribute contents of maps and produce custom maps based on require information for specific project. GIS results have important role in different phases of disasters that are consisted of mitigating, detecting, responding, and recovering. AHP is one of them most useful and applicable method of MCDM which is used for solving complex problems with some techniques which are based on mathematics and psychology. AHP decomposes problem to the simplest sub problems which are hierarchy and decision maker can analyzed them independently. In this method, decision makes can evaluate criteria and alternatives with comparing them together (one by another two). So, we use Multi-Criteria Decision Making process that combines Geographical Information System (GIS) analysis with the Analytical Hierarchy Process (AHP), and use this process to determine the optimum site for field hospital in the Istanbul urban area. Istanbul is one of the most important and biggest city in Turkey which is located in side of Bosporus Channel and Marmara Sea in Europe and Asia. In this area, risk of happening earthquake is high and municipality should prepare facilities to facing with probable disasters. We use criteria are defined as Distance from Arterial Routes, Distance to existing hospitals, Population Density, Time of Operate, and Capacity of Beds. Also, five alternative parks which are located in Besiktas are compared for selecting the best place for field hospital. This study introduces a specific method for best site selection for field hospital in disaster situation by helping GIS and AHP method in Istanbul. As result the best place for building field hospital is Yildiz Park. Then, Prof. Dr. Aykut Park, Besiktas Sanatcilar Park, Ulus Park, and Cemil Topuzlu Park are sequentially next priorities for bilding field hospital in Besiktas (Figure 6.12). Their weights are defined sequentially 0.368, 0.249, 0.167, 0.157, and 0.060. Each criteria has specific participation in the model which is determined the role of criteria and its importance. The most important criteria is Population Density with 40.9% participation. Also, the least important criteria is Distance from Arterial Routes with 5.4% participation in the model. Other criteria will be held between these two criteria. The participation of them are defined as Distance from Existing Hospital is 23.4%, Time to Operate is 18.7%, and Capacity of Bed is 11.5% sequentially from highest to lowest.