19. Yüzyılda Beyoğlu’nda bir Kalkınma Aracı Olarak Yapısal Dönüşüm

Abstract

19. yüzyılda sağlıklı bir kentsel altyapıya kavuşma arayışları, bu dönemde ticaret akslarında bulunan pek çok başkentte olduğu gibi İstanbul’da da karşılık bulmuştur. Ayrıcalıklı bir konuma sahip olan Galata ve Pera’da, bu yoldaki kentsel dönüşüm, burada ilk defa kurulacak olan belediye kurumu 6. Daire-i Belediyye ve iktidar ile yakın ilişki içerisindeki pek çok aktörün katılımı ile gerçekleşir. Bu esnada dönüşümün bir ekonomik kalkınma aracı haline gelmesi kaçınılmaz olurken, süreç kentsel mekânın kendisinin de bir sermaye aracına dönüşmesine yol açar. 6. Daire-i Belediyye’nin 19. yüzyıldaki kuruluşu ve icraatlarının bütünü İstanbul’daki sistemli kentsel dönüşümlerin ilki olarak kabul edilebilir. Dönemindeki ve günümüz kentinde şahit olduğumuz dönüşümleri daha iyi anlayabilmek adına, bu dönemde kente ve yönetimine ilişkin nasıl bir değişikliğe gidildiğini değerlendirmeye çalışmak önemlidir. Bu sistemli dönüşümde, dönemin uluslararası etkileri yadsınamaz. Ancak, temelde yatan itici kuvvet, sıklıkla yazılageldiği üzere salt bir batılılaşma arzusu değil bölgenin ihtiyaçlarına cevap verme arayışıdır. Öte yandan, kapitalizmin güçlendiği bu dönemde, kent peyderpey bir yatırım aracı haline gelmekte ve bu esnada bölgede yerleşik ve mülk sahibi olan kesimin yaklaşımları, süreci doğal olarak şekillendirmektedir. Öte yandan, bu dönemde, özellikle yabancı dilde basılan gazetelerde kent yapısının dönüşümünün arzu ediliyor olduğu, bunun yanı sıra, dönüşümün olanaklı kılınabilmesine ilişkin öneriler okunmaktadır. Bunlar arasında, örneğin bir ipotek yasasının çıkartılması ihtiyacı, müstakil evlerden ziyade apartmanların inşa edilmesi gereksinimi veya Pera Caddesi’nin düzenlenmesi sırasında cepheleri kat edilecek binaların mal sahipleri ile nasıl bir anlaşmaya gidilebileceği hakkında öneriler mevcuttur. Tez kapsamında yapılması arzu edilen bu değerlendirmenin sağlıklı biçimde ele alınması, üçlü bir sistemin parçaları arasındaki etkileşimi ele almak ile mümkün gözükmektedir. Bunlar, 19. yüzyılda İstanbul’da ve Beyoğlu’nda kent yapısını oluşturacak olan Değerler, Aktörler ve Üretimler’dir. Değerler, aktörlerin kurgu ve kararlarına etki etmiş olan dönem içerisindeki algıları ve olguları yansıtır. Bunlar, Osmanlı’da merkeziyetçiliğin varoluş biçimidir, dönüşümün baş itici gücü yangın’dır, modern hayatın ihtiyacı olan hıfzısıhhanın sağlandığı bir steril kent’in yaratılma arzusudur ve belki de bunların içerisinde en güçlü olan ancak aleni olarak en az dillendirilen nicelin yükselişi ve onunla ilintili olarak gelişen faydacılıktır. Aktörler, kentsel üretimlerin yönetmenleri olarak bireyleri ve kararları kapsar. Her modern toplumda olduğu üzere, siyasi iktidarın ilgili uzantıları, yani burada Belediye çatısı, kanun ve tüzükleri, yapı üreticileri, varlık sahipleri ile kamuoyu ve basın yukarıda bahsi geçen değerler içerisindeki aktörlerdir ve bu aktörler arasında girift bir ilişki vardır. Her aktör birden fazla koltuğa sahiptir; örneğin bir varlık sahibi hem belediye meclis üyesi, hem yatırımcı, hem padişahın başdanışmanı olabilir. Üretimler ise, değerlerin ve uygulayıcıların kente dair var ettikleridir. Kent, yeni bir temsiliyet aracı olarak yeniden inşa edilirken, mevzi planların ve istimlâkların oluşturulmasındaki süreç şüphesiz çok önemlidir. Bu dönemde, Beyoğlu’nda farklı tarihlerde gerçekleşen Galata Surları’nın yıkımı, Tepebaşı Mezarlığı’nın bir kent parkına dönüşümü ve Taksim Kışla Yeri ve Talim Yeri Apartmanları projesi üçlemesi 19. yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyılın başına Beyoğlu’nun geçirmiş olduğu sürece ilişkin izler taşır. Bu dönüşümlerden her birinde, kamusal alanın özel yönetimlerin tasarruflarına teslimi söz konusudur ve faydacı ahlâk ön plana geçmiş gözükür. Dönüşüm süreci içerisinde, dönüşümü gerçekçi ve malsahiplerinin gözünde olanaklı kılabilmek adına yapı stoğu hacmininin arttırılmasına yönelik çıkartılan nizamnameler, bu tarihlerden sonraki dönemlerde çıkartılacak olanlara benzer şekilde, yapı stoğunu kendi dönemlerinin en yoğun seviyesine taşımış ve “boşluk”u miras bırakmak konusunda cimri davranmış gözükür. Tüm zamanlar için esas mesele, yeniden inşa edilirken azalarak değerlenen arsanın malsahibine benzer kullanım alanını nasıl sunabileceğidir... Tezde, kapitalizmin gözetildiği bir dönemde, ekonomik anlamda bir ödünün söz konusu olduğu durumlarda kent mekanının dönüştürülemez hale geldiği vurgulanırken, kentin yenilenme modelinin de zaman içerisinde döngüsel şekilde tekrarlandığına dikkat çekilmektedir. Değerler, Aktörler ve Üretimler üçlemesinin, bu anlamda bir model olduğu, insan eliyle üretilen kentsel mekanın oluşumunun incelenmesinde, tüm zamanlar için kullanılabileceği ve bir döngüselliğe sahip olduğu abul edilmektedir. Böylelikle,. tüm üretimler geleceğin değerler’ini oluşturmaktadır.

Like many other commercial hubs of the 19th century, also Istanbul strived to reach a healthy urban infrastructure. In that respect, the urban regeneration of the prestigious Galata and Pera neighborhoods witnessed the foundation of the first municipality, the 6. Daire-i Belediyye. Numerous actors in and around the 6. Daire-i Belediyye, mostly with close ties to the ruling powers, contributed immensely to these changes. Leading to purely economic interests, the urban landscape itself turned into an investment tool. The foundation and the activities lead by the 6. Daire-i Belediyye in the 19th century can be assumed as the first systematic change of Istanbul’s urban landscape. In order to understand this period - moreover, to even gain a better understanding of today’s urban change - it seems to be highly beneficial to analyze the changes that were effected in the city and its management in that period. Certainly, it would be unfair to neglect international influences of the period. Equally, the long-proclaimed, romantic assumption that changes in the urban landscape were primarily and solely triggered by the desire to “Westernize” would also be misleading. It is a fact that exactly during this period, capitalism got widely accepted and obtained a strong foothold, eventually turning the city itself into a feasible tool for investment. On the other hand, many articles asking for a change in the urban landscape are written; mainly in newspapers publishing in foreign languages. Not only are these thoughts and wishes; in contrary, different ideas on the realization of these ideas are presented to the general public. There are practical ideas on mortgage laws, calls to prefer apartments to single-family houses or ways on how to deal with expropriations during the re-development of the Pera Avenue. Having the objective of analyzing these facts, this thesis is built around three pillars and their respective relationships: Values, Actors and Productions of the urban landscape of 19thcentury Istanbul and Beyoğlu. Values reflect impressions and facts that influenced the setup and decisions of actors. These are the centralist fundamentals of the Ottoman Empire; the fire being the major influencing power of the change; the need for a sterile city in order to lead the desired modern life; last, but not least, probably the most influential (but yet not widely proclaimed) fact is the increased importance of the utilitarianist attitude and the raw opportunism that follows this very mind-set. Actors are defined as the directors and the decisions around the urban production. As in all modern societies, these stakeholders are far-reaching hands of the ruling forces within the municipality, who are influencing laws and decrees; other stakeholders are constructors, landlords and property owners, as well as the general population and the media. Relationships between these actors are naturally very complex. Each actor owns more than one position; e.g. one real estate owner can easily be a member of the municipality, be an investor and also be a first consultant to the Sultan. Capitalism being the driving force and time being of essence, different actors pressuring other actors result in an ever faster turning pace. For example, architecture, focusing until very recently on highest quality and esthetics turns more into construction supervisory. “Special certifications” in hygiene is an interesting trend and practice available to modern architects. Productions are the changes that the Values and Executors have effected in the city. The idea of transforming the city into a new representation media, with all related partial plans and expropriations are certainly very important. Several historical happenings between the second half of the 19th century and the first half of the 20th century do show major traits of these facts: The demolishment of the Galata Walls, the formation of the Tepebaşı Cemetary into a new city park and the Apartments of the Taksim Kışla and Talim Yeri. Each of these changes show how public spaces are transferred to private owners, benefitting individuals. Galata Walls and their corresponding ditches were demolished and parceled to be sold to investors; funds were used by the 6. Daire-i Belediyye to pay back debts. Tepebaşı Cemetary was used as a plot where excess soil extracted from the Tünel construction was piled. In later stages, the slowly vanishing cemetery turned into a point of discussion in the public with regards to hygiene fears. Finally, these factors led to the foundation of a public park on the grounds of the old cemetery. In contrast to the cemetery, the transformation of the Taksim Kışla and Talim Yeri into residential areas was far more radical and evident to the public. Not used by the military, different forces lead to the decision of turning this space into private, residential areas; rather than a public space. Special regulations were called into life in order to increase real estate stocks. In fact, similar approaches are still in use today. Real estate starts becoming very concentrated, empty spaces are hardly available. The struggle of the 19th century still prevails today in the 21st century: How to provide the landlord equal space and/or asset while decreasing the usable space per unit and hereby increasing its value? In terms of Foucault’s theory: As long as the exchange-value of the space surpasses its use-value, actors will most certainly continue to define the building as an investment tool. In the thesis, special emphasis is given to the idea that change without economic benefit was (and still is…) not possible. Therefore, an almost routine cycle runs through the metropolis, touching regularly on real estate that yet needs to be turned into an economic source. The Taksim Kışlası is probably one of the most evident and recent example on this subject: To be turned into a residential area in the 19th century, this economic undertaking did not materialize. Serving the public as a park for more than half a century, discussions today are centered on the idea of turning the park into privately owned real estates. Should this idea materialize, the economic cycle will indeed be closed. In that respect, the Trilogy of Values, Actors and Productions is showcasing a cyclical model of the man-made, urban landscape. By that, all productions in fact do constitute the future values. Emphasizing the existence of such a cycle, the thesis aims also to take attention to the repetitive timeless pattern created with this trilogy, and recalls the possibility of making different researches on urban planning in history or today.