Kamusal Alan İçin Tasarım: Yerel Yönetimlerle İşbirliği İçinde Yürütülen Disiplinlerarası Tasarım Projeleri

Abstract

Bu çalışmada, kamusal alanlar için tasarlanan ürünlerin tasarım sürecine, sosyal ve ekonomik etmenlerin yanısıra, kentin ana kullanıcısı olan kamunun da etki ve katılım hakkı olduğu fikrinden yola çıkılmıştır. Türkiye’de, kamusal alan için disiplinlerarası tasarım hizmetleri ve girişimci birimlerin oluşumu yaygınlaşmaktadır. Fakat bu yeni ve alternatif, kamusal alan için tasarım anlayışlarının; yasal olarak bağlayıcı tasarım standartları, denetleyici kurumlar ve bürokratik kültürü içinde bir söylemi bulunması önemlidir. Bu kapsamda araştırmanın temel amacı, etkin karar verme mekanizmalarının tasarımcıların perspektifinden neler olduğunun; nasıl ve kimler tarafından yürütüldüğünün tespit edilmesi ve incelenmesidir. Şehirlerdeki katılımcı demokrasi kültürü bağlamında; devlet ve diğer aktörlerin kamusal alandaki servis sağlayıcı olarak konumları, işleyişleri ve tasarımcıların karar verme süreçlerindeki etkinlikleri ele alınıp yerel yönetimlerle işbirliği içinde yürütülen kamusal alan için tasarım projelerinin, çeşitli süreçlerinde görev yapan tasarımcılarla görüşülmüştür. Görüşülen tasarımcılar, kamusal alan için tasarım sisteminin farklı kademelerindeki görevleri itibariyle, tasarımcının sistem içerisinde dahil olabileceği çeşitli pozisyonların bir örneklemini oluşturmaktadırlar. Kişilerin diğer seçim nedenleri ise, çalıştıkları proje veya kurumların çalışmalarının uygulamaya geçmedeki başarı durumlarıdır. Araştırmadaki örneklemlerin teorik bağlamda karşılık geldiği noktaların saptanması açısından, öncelikli olarak kamusal alanın sosyo-politik açıdan tarihsel gelişimine bakılmıştır. Sırasıyla liberal kamusal alan, sosyal devlet demokrasilerinin kamusal alanı ve post liberal kamusal alanın gelişim süreçleri farklı teorisyenlerin yaklaşımları üzerinden aktarılmıştır. Bu aktarımlar sırasında, gelişim ve dönüşüm süreçlerinde etkin dinamikler ve bu dinamiklerin toplumsal ve fiziksel etkisi üzerinde durulmuştur. Kamunun kamusal alanlarda etkileşimi ve iletişimi, ekonomik ilişkileri; devletin kamusal alana müdahele biçimleri; kentlerin hakim küresel siyasi konjüktürlerinden etkilenme biçimleri öne çıkan parametreler olmuştur. Kısacası bu parametreler üzerinden, kamusal alanların ve toplumların dönüşümünün birbirleri üzerindeki karşılıklı etkileri ortaya konmuştur. Kamusallık kavramının, estetik ve fonksiyon bakımından kamusal alandaki yansımaları değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmelerde, Türkiye’den tasarımcılarla yapılan görüşmelerde aktarılan konular ve durumlarla ilişkili olduğu noktalar öne çıkarılmıştır. Kamusal alana dair alınacak kararlara kamunun katılımı, tasarım süreçlerine katılımıyla mümkünlüğü araştırılmıştır. Tasarım süreçlerinin, gerekli tasarım tekniği bilgisiyle nasıl bir çerçevede tasarım ürünü kullanıcısı olarak kamunun birlikte yer alabileceği irdelenmiştir. Bunun için mevcut yöntemler ve uygulamadaki etkinlikleri hem Türkiye’den, hem de uluslararası örneklerle alınmıştır. Uluslararası örnekler Fransa, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nden seçilmiştir. Bu örneklerden ilki toplum tarafından yürütülen alanlar ile ilgili bir rehber niteliğindedir. Yerel yönetimler ve topluluklara çeşitli örneklerle referans olabilmek amacıyla yayınlanmıştır. İkinci örnek ölçek olarak küçük fakat içerisinde yaşan etnik gruplar açısından kozmopolit bir şehirde gerçekleştirilen bir projedir. Bu projenin çıkış noktası ise ekonomik kesinti dönemlerine, toplumun birlikte üretim yaparak iyileşme sağlamasının mümkünlüğüdür. Yönetim birimlerini komunite ile birlikte oluşturma şekilleri ve tasarımcılar tarafından modere edilen proje yürütme yapıları mercek altına alınmıştır. Son örnek ise daha iyi kamusal alanlar yaratmak için oluşturulan ve alan yaratma (placemaking) akımını ortaya atan grubun kriterlerini içermektedir. Bu örnek daha çok standart ve prensipler anlamında bilgi sunmuştur. Bu üç örnek de yerel ve küçük ölçekli proje planlamalarını desteklemektedir. Çalışma kapsamında tutulan Türkiye’den seçilen projeler ise; (İstanbul) Kadıköy Belediyesi ve Çekül Vakfı’nın işbirliğiyle oluşturulan ‘Tasarım Atölyesi Kadıköy’ (TAK), İstanbul Beton Elemanları ve Hazır Beton Fabrikaları San. Ve Tic. A.Ş. (İSTON), İstanbul Zeytinburnu Belediyesi ve özel sektörden konuyla ilgili diğer paydaşlar taraflarından yürütülmüştür. Bu bağlamda, Tasarım Atölyesi Kadıköy’de koordinatörlük görevinde bulunmuş mimar ‘Ömer Kanıpak’, yine aynı kurumda yürütülmüş ‘Kadıköy Simit Arabaları’ projesinden ürün tasarımcısı ‘Can Güvenir’ ve ‘Fenerbahçe Park Tasarım Rehberi’ projesinde çalışmış ‘anonim.istanbul’ peyzaj mimarlığı firmasından mimar Hande Kalender, Zeytinburnu Belediyesi’nden şehir planlamacısı ‘Kübra Şen Soytürk’ ve İSTON’dan ürün tasarımcısı ‘Mustafa Emre Gözleveli’ ile birebir görüşmeler yapılmıştır. Bu kurum ve kişilerin görüşme için ulaşılabilirlikleri ve nitelikleri bakımından barındırdıkları farklılıklar da seçim kriterleri arasındadır. İSTON firmasından, Mustafa Emre Gözleveli proje bazlı değerlendirmelerden ziyade kurumun genel işleyişi, özel sektör ile işbilirleri ve süreçlerin farklı işbirlikleri sırasında ayrıştığı ve çakıştığı noktaları değerlendirmiştir. Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi’nden Kübra Şen Soytürk, oluşturdukları birimlerin işleyiş yapısını ve bürokratlarla birlikte şehir plancılarının çalışma şekillerine dair ifadeler paylaşmıştır. Tasarım Atölyesi Kadıköy’den ise iki proje hakkında bir tasarımcı ve iki mimar ile görüşülmüştür. Ömer Kanıpak geçmişte birimde koordinatörlük görevinde bulunmuş ve hem kurumun kuruluşuna dair vizyon ve yürütcülük ile ilgili kurumu anlatmıştır. Bunun yanında da belediye ve birim arasında özerk çalışma şekilleri ve işlerlikleri üzerine fikirleri paylaşmıştır. Hem Can Güvenir, hem de Hande Kalender’in yer aldığı projelere dair genel görüşünü bildirmiştir. Can Güvenir ise Kadıköy Simit Arabaları projesinin hem tasarım hem üretim sürecini aktarmıştır. Bu süreçte belediye, özel şirket ve özerk bir birim olarak Tasarım Atölyesi Kadıköy’ün bir iş etrafında nasıl bir işbirliği geliştiğini aktarmıştır. Hande Kalender ise bir özel sektör çalışanı olarak Tasarım Atölyesi Kadıköy yürüttükleri İstanbul Fenerbahçe Park tasarımı proje sürecine dair tecrübelerini aktarmıştır. Süreçler ile ilgili görüşülen kişilerin ilettiği çeşitli çalışma modelleri ve yan aktörlerin değerlendirilmesi sonucunda bu çalışmada; (1) bürokratik aşamalarda yönetici kişiye ve mesleğine bağlı hakim tasarım vizyonu, (2) tasarımcının mevcut sistem içinde tasarım yönlendiricisi olarak konumlandırılması, (3) kamu katılımına dair yürütülen çalışmalar ve işlerlikleri, (4) işbirlikçi kurumların mevcut sistem içerisindeki çalışma şekilleri, (5) projelerin gelişim ve üretim yöntemlerinin ve ihaleye çıkış mevzuatlarının projelerin gerçekleşmesi üzerindeki etkisi tartışılmış ve tasarımcıların kişisel değerlendirmelerine başvurulmuştur.

This study starts from the hypothesis that besides social and economic factors, the public should have right to participate in the designing process of products for public spaces, as they are the main users of these products. In Turkey, interdisciplinary design services for the public space are becoming widespread and innovative units are being formed in accordance with this development. However, it is important to involve relevant discourses of this progressive understanding of design for public space, within the legally binding design standards, supervisory institutions and bureaucratic culture. In this respect, the main purpose of this study is to identify and analyze the current positive developments and defective facilities of the active mechanisms of decision-making in this field, from the perspective of designers. To identify the stakeholders who run these mechanisms, their methods and also to reveal the operations of relevant existing institutions; are some propounded implications of this study. Considering the participatory democratic culture in cities, I discuss the position of the state and other actors as service providers for public space, their ways of operation and the effectiveness of designers in decision-making processes. With this purpose in mind, I have interviewed some of the designers who take part in various processes of different design projects developed for the public space in collaboration with local governments. In this context, design services for public spaces are associated with the theoretical arguments based on personal experiences of designers. Due to their roles in various stages of the design system developed for public space, the designers I have interviewed are exemplary of the positions through which designers may get involved in this system. By referring to the personal assessments of the designers and evaluating subsidiary actors and various working models suggested by interviewees, this study discusses (1) the dominant design vision operating in bureaucratic processes depending upon the administrator and his/her profession, (2) the positioning of the designer as the design advisor in the current system, (3) the projects and operations regarding public participation, (4) the working forms of collaborative institutions in the current system, (5) the effect of tendering regulations and of the development and production methods of projects on their realization.