Ondokuzuncu yüzyılda Osmanlı entarisi ve Sadberk Hanım Müzesi entari koleksiyonu

Abstract

Osmanlı Devleti'nin son yüzyılı, kadın kıyafetlerinin büyük değişiklikler gösterdiği, geleneksel giyim tarzından uzaklaşıp, tamamen ithal edilen bambaşka bir modanın etkisine girdiği dönemdir. Bu kesin değişiklik 19.yüzyılın son çeyreğinde gerçekleşir. 1870'lerden sonra Osmanlı kadını, Avrupalı kadınınkinden ayırd edilemeyecek bir tarzda giyinmeye başlar. Ancak bu yüzyılda yaşanan değişikler bundan ibaret değildir, yüzyılın başlarında geleneksel kıyafetlerde de önemli çizgi değişiklikleri gerçekleşmiştir. Geleneksel kadın kıyafetleri 16.yüzyıldan 19.yüzyıl sonlarına kadar temelde benzer ögelerle kullanılmaya devam edilmiş ancak kesimlerinde ve kullanılışlarında biçimsel değişiklikler olmuştur. Geleneksel kıyafette ana unsur entari, şalvar ve kaftandan oluşmaktadır, iç çamaşırı olarak bol ve uzun bürümcük gömlek vardır. Entari üzerine giyilen üstlükler değişmektedir. Aynı ögeler 19.yüzyılda da mevcuttur, fakat entarilerin eteklerinde ve kollarında bu giyim tarzının sona ermek üzere olduğunun bir göstergesi gibi uzamalar, yırtmaçlarda ve yakalarda 18.yüzyılda başlamış olan modanın uzantısı olarak derin açıklıklar görülmektedir. Derin yaka açıklıkları 19.yüzyıl başında devam eder, yüzyılın ortalarına doğru sona erer. Etek ve kol boylarındaki uzamalar ise abartılı bir seviyeye ulaşır ve bir moda olarak devam eder. Modayı belirleyen kesim saray ve çevresinde yer alan hanımlardır. Buradan halka yayılmaktadır. 19.Yüzyılın başında üçetek ve dört etek adı verilen entariler giyilmeye başlar. Bunlardan farklı olarak yüzyılın ortalarında önü kapalı olan ve iki etek entari adı verilen bir model ortaya çıkar. Yanları bele kadar yırtmaçlı olan bu entariler de şalvarla birlikte giyilmekte, eteğin uçları üç etekte olduğu gibi beldeki kemere takılmaktadır. 17. yüzyıldan itibaren ekonomik dengelerin değişmesi ile güç kazanmaya başlayan Avrupa Osmanlılar'a kendi kültürünü empoze etmeye başlamış ve yavaş yavaş kendi pazarını yaratmıştır. 19. Yüzyılda Sanayi devriminin de etkisiyle Osmanlı Devleti ve diğer İslam Ülkelerinde eş zamanlı olarak kültürel etkilerini artırarak kendi giyim kültürünü yerleştirmiştir.19.Yüzyılda geleneksel kıyafetlerin kesimlerinde ve süslemelerinde Avrupa kıyafetlerinde görülen kesim ve ayrıntı etkileri başlar. Örneğin üç etek entarilerin uzun etekleri ile uyumlu uzun kolları, manşetli, düğmelerle iliklenen, bilek hizasında son bulan kısa kollara dönüşebilmektedir. Önü kapalı boy entarileri tam olarak Avrupa tarzı giysiler olarak değerlendirilemez ama takma kolları, Avrupa dantel ve su taşları ile süslenmeleri, kuyruklu etekleri ve kumaşları ile geleneksel kıyafet anlayışından uzaklaşmışlardır. Bu değişikliklere rağmen adı hala entaridir. 15 Genel olarak giyim tarzını otorite belirlemeye çalışmakta ve yasaklarla sınırlamalar getirmektedir. Gerek kumaş tasarrufu, gerekse modayı takip etmek uğruna kocalarına baskı yapan kadınların sebep olduğu huzursuzluklar yüzünden defalarca Padişahlar defalarca fermanlar çıkartmış, yeni modalara kota koymuşlardır. 19.Yüzyıl sonunda Avrupa tarzı kıyafet modası iyice yerleşmiş, buna rağmen geleneksel kıyafetlerin ortadan kalkmamış olduğu, 20.yüzyılda da varlıklarını sürdürdükleri örneklerimizde görülmektedir. Bu çalışmada Sadberk Hanım Müzesi Koleksiyonunda yer alan 115 entari incelenmiş, 19.yüzyılda kullanılmış entari çeşitleri değerlendirilmiştir. Entarilerin 19. yüzyıl boyunca kullanılmış farklı örnekleri kesim detayları ile ele alınmış, geldikleri yerler tesbit edilmiştir. Başkent modasının uzak şehirleri de kısa zamanda etkilediği, entarilerin bir kısmının İstanbul'da imal edilip, hazır olarak taşraya satıldığı dolayısıyla modanın taşrada da takip edildiği görülmüştür.

The last century of Ottoman Empire is the era when women fashion had great variations and traditional clothes? style was replaced by the vogue which was affected by completely imported fashion. These definite changes occurred at the very last quarter of the 19th century. After 1870?s Ottoman women`s clothing were almost indiscernible with the European women`. But these were not the only changes at that century. At the begining of the century traditional costums had also important differences in their lines. From 16th century till the end of 19th century similar elements were used in traditional women costums. But cutting style and their usage had changed. In form inner robe (entari) , baggy trousers (salvar) and caftan were primary elements of traditional costums. Long and loose crimped fabric were used as an underwear. Various other garments could be worn over the entari instead of the caftan. Similar elements could be seen at the 19th century, but mannerist extensions of the laps and sleeve of the dresses presaged the approaching end of this style. Similarly , there were deep cut necklines as the continuation of the fashion which has begun at the 18th century. Those deep slits continued at the beginning of the 19th century, but ended in the middle of the century. In regard to extension at the length of sleeves and laps reached an excessive level that continued as fashion. People who determined the fashion were women who lived in the palace or around it. By this way it disseminated to the public. At the beginning of the 19th century three panelled skirted dress (3 etek) or four panelled skirted dress (dört etek) characterized by skirts with three or four slits up to the hips, creating separate panels were worn. Apart from this in the middle of the century a new style known as the ?two panelled skirted dress? (iki etek) appeared, which was closed down the front but had slits up to the hips at the sides. Like other styles, this was again worn over the şalvar and similar to ?three skirts? the ends of the skirt were looped up and tucked in at the waist. 17 Since with the 17th century as a result of the changes in economic balances, Europe gained power and started to impose its culture on the Ottomans and gradually it created its own market. In the 19th century with the impact of the industrial revolution both in the Ottoman and in other Islamic countries Europe brought its own clothing culture by simultaneously increasing its cultural impact. In the nineteenth century european influence showed itself in the cut and decorated trimmings of traditional costumes. For instance, the long sleeves echoing the long skirts of the ?three panelled skirted dress? style were transformed to shorter wrist-length sleeves with buttoned cuffs. the ground length entari with no front opening cant be considered as european style clothing entirely but with the European type fitted sleeves, trimmings of european lace and braid and trains it was departed from old customs. They still were called entari. Usually, the authority tried to determine fashion style and set some limitations. Some women put on pressure to their husbands because of cloth saving and following the fashion. And that caused the sultans to give firman and assign a quota about new fashion. At the end of the 19th century european style costum fashion was entrenched thoroughly. But it can be seen in the examples that even at the 20th century the traditional costums didnt disappear. In this study, 115 entari in the Sadberk Hanım Museum examined and the costums which were used at the 19th century were evaluated. Various examples of entaris used throughout were examined 19th century costums? with the cutting details and their places of origin were determined. This fashion in the capital city affected other cities in a short time. Some of the entaris were made in İstanbul and sold to other cities. Therefore it was seen that the capital city fashion was followed in other cities as well.