Kentsel Dereler Ve Peyzaj Onarımı: İstanbul Büyükçekmece Örneği

Abstract

Dünya nüfusundaki kontrolsüz olarak meydana gelen artış, en çok da mega kentler üzerinde kendini göstermektedir. Bu durum, başta mega kentlerin makroformları olmak üzere ekolojik, kültürel ve sosyal yapılarını da büyük ölçüde etkilemektedir. Bu çalışma kapsamında, diğer illerden almış olduğu göçler ve gelişen ekonomisi ile kontrolsüz kentsel gelişime maruz kalmış dinamik bir kent olan İstanbul ele alınmıştır. İstanbul, bir taraftan büyük alt yapı projeleri ile kentsel gelişimine katkıda bulunulup, diğer taraftan da sahip olduğu deprem riskini minimuma indirmek adına ortaya atılan kentsel dönüşüm projeleriyle kendine özgü kentsel dokusunu kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya bırakılmaktadır. Son yirmi yılda, ortaya atılan kısmi planlar ile desteklenen hızlı kentsel genişleme ve dönüşüm projeleri, İstanbul'un doğal kaynakları ve dolayısıyla içme suyu havzaları üzerinde negatif baskı oluşturmaktadırlar. Bu çalışmada, İstanbul'un önemli içme suyu havzalarından biri olarak kabul edilen Büyükçekmece Gölü örneklem alanı üzerinde; birbiriyle bağdaşmayan kentsel dinamiklerin ve değişen arazi kullanımlarının oluşturmuş olduğu baskıların etkileri, akar nitelikteki kentsel su kaynakları üzerinden ele alınarak peyzaj müdahale teknikleri kapsamında değerlendirilmiştir. Bu çalışmanın amacı, İstanbul kenti Büyükçekmece İçme Suyu Havzası kentsel derelerindeki; hızlı kentsel genişleme, uygulanan politikalar ve çevre mevzuatındaki değişen yapı ile birbirleriyle entegre olmayan plan kararlarının neden olduğu çevresel sorunları ve olumsuz insan etkilerini tamamen ortadan kaldırmak ya da minimum seviyeye indirmek konusunda peyzaj onarım tekniklerinden yararlanarak peyzaj planlama stratejileri sunmaktır. Bu amaç çerçevesinde; peyzaj müdahale teknikleri ile ilgili ülkemizde yaşanmakta olan terminolojik karmaşanın ortadan kaldırılması, peyzaj onarımında etkili olan dere kenar alanı ve mutlak koruma bandı ile ilgili ülkemizdeki mevcut duruma yönelik değerlendirmelerin yapılması, Büyükçekmece İçme Suyu Havzası üzerinde okumalar gerçekleştirerek ilgili drenaj ağı ve derelere dair peyzaj planlamasına yönelik müdahale stratejilerinin belirlenmesi ve değerlendirme sisteminin kurgulanması, bu değerlendirme sistemini çalıştırmak adına örnek derelerin belirlenmesi, seçilen kentsel dereler üzerinden peyzaj onarım tekniklerine (rehabilitasyon, reklamasyon, remediasyon) dair hesaplamaların gerçekleştirilmesi, seçilen her bir dere üzerinde uygulanması kurgulanan peyzaj onarım tekniklerinin çeşitliliğinin örnek dere dilimleri üzerinde saptanmış olan parametrelerin kullanımı ile değerlendirme sisteminin kullanılması, seçilen kentsel dere ve dere dilimleri için peyzaj onarım teknikleri kapsamında planlama stratejilerinin belirlenmesi ve ülkemizdeki yasal ve yönetimsel planlamaya dair durum çerçevesinde kentsel dereler ve dere dilimleri için değerlendirmelerin yapılması hedeflenmektedir. Bu tez çalışması, kavramsal ve uygulamalı çalışmaların beraber kullanıldığı dört ana bölümden oluşmaktadır. Bu kapsamda ele alınan ilk bölümde, tez çalışmasına dair genel çerçeve belirlenmiştir. İkinci bölümde, tez çalışmasının şekillenmesinde bilimsel dayanak kısmını oluşturan literatür çalışması yapılmıştır. Üçüncü bölümde ise örneklem alana dair genel bilgiler ile analizler sunulurken, çalışma alanı ile ilgili durum tespiti için harita çalışmaları gerçekleştirilmiş, kentsel derelerin peyzaj onarımı açısından irdelenmesine yönelik parametrelerin kurgulanması gerçekleştirilmiş ve arazi çalışmaları ile de harita çalışmaları desteklenmiştir. Ayrıca bu bölümde, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojisinden ve ArcGIS 10.1 yazılımından yararlanılarak Büyükçekmece İçme Suyu Havzası’ndaki seçilen kentsel dereler için peyzaj stratejileri ortaya koyabilmek adına, havza-drenaj ağı ölçeği ve kentsel akarsu ölçeği olmak üzere iki aşamalı değerlendirme kriterleri belirlenmiştir. Havza-drenaj ağı ölçeği için altı adet parametre şu şekilde tanımlanmışlardır: ‘havza dışındaki kentsel dönüşüm alanları ve mega projelerin dolaylı etkisi altında bulunma’, ‘mega projelerin doğrudan etkisi altında bulunma’, ‘drenaj ağlarındaki dere ağı uzunlukları’, ‘drenaj ağlarındaki koruma ilkelerinin daha kuvvetli olduğu koruma alanlarındaki (mutlak, kısa, orta) alansal büyüklükler’ ve ‘İstanbul Çevre Düzeni Planı kapsamında alana atanan fonksiyonlar’. Kentsel akarsu ölçeğindeki değerlendirmeler için belirlenmiş olan onbir adet parametre ise şu şekildedir: ‘yeşil altyapı kapasitesi’, ‘dere kenar alanlarının havza koruma alanlarına göre dağılımları’, ‘dere kenar alanındaki kesintiler’, ‘dere kenar alanındaki mega projeler tarafından meydana gelen kesintiler’, ‘mutlak koruma bandının dere kenar alanından daha geniş olması’, ‘dere kenar alanlarının sınır uzunlukları’, ‘dere kenar alanı sınırındaki alan kullanımlarından havza koruma alanlarında bulunmaları uygun olmayanların varlığı’, ‘dere kenar alanı sınırındaki alan kullanım tiplerindeki çeşitlilik’, ‘kentsel derelerin uzunlukları’, ‘kentsel derelerin genişlikleri’ ve ‘kentsel derelerin en kesitleri’. Peyzaj planlama stratejilerinin belirlenmesi adına bu parametreler ile bir karar matrisi oluşturulmuştur. Bu karar matrisi ile gerçekleştirilmiş olan ön değerlendirmenin ardından, içme suyu havzasında yer alan kentsel dereler için peyzaj onarımına yönelik stratejilerin sunulması aşamasında, sürdürülebilir peyzaj planlama ilkeleri ve yasal-yönetimsel çerçeveye uygunluk konusunda objektif karar verebilmek adına çoklu kriter analizinden yararlanılmıştır. Havza-drenaj ölçeği ve kentsel akarsu ölçeğinde yapılmış olan değerlendirmelerde, daha önceden belirlenmiş olan 17 adet parametre 7 adet üst başlık altında toplanmıştır. Her parametrenin 5’lik puanlama sistemi çerçevesinde değerlendirmesi gerçekleştirilmiştir. Son bölümde ise çalışma alanından havza bütünlüğü gözetilerek seçilen kentsel dereler ve bu dereler üzerinden seçilen dere dilimleri üzerinden kentsel baskıların neden olduğu sorunlara çözüm bulabilmek için peyzaj onarımı açısından değerlendirmeler gerçekleştirilerek çeşitli peyzaj stratejileri sunulmuştur. Büyükçekmece İçme Suyu Havzası örneği üzerinden hareketle, peyzaj onarımına yönelik terminolojik sorgulamalar ile temel saha okumalarının gerçekleştirildiği bu çalışma, kentsel derelerin peyzaj onarımı konusunda ihtiyaç duyulan çok ölçekli çalışmalar için bir adım taşı niteliğindedir. İstanbul mega kentini dinamikleri gözetilerek şekillendirilmiş olan bu özgün değerlendirme yönteminin, farklı kentlerin dinamiklerine göre uygulanabilir yapıda olması, farklı kentlerdeki derelerin peyzaj onarımına yönelik değerlendirilmesine ve planlama stratejileri geliştirilmesine olanak sağlayacağı düşünülmektedir.

Today, existence of expanding megacities brings about a concern about how sustainable their attitudes toward the natural resources. In this case, including in particular ecological macroform of megacities, it is also greatly influenced by cultural and social structures. In this study, receiving migration from other cities and a mega city which has been exposed to uncontrolled urban development by thriving economies is discussed in Istanbul. This dynamic city is both facing an urban expansion which is bringing about mega infrastructure projects and decaying urban fabric vulnerable to earthquake risk which is bringing about urban transformation projects. Within the last two decades, rapid spatial expansion and transformation supported by the partial plans pressurize on the water basins of Istanbul. This study focuses on the Buyukcekmece Drinking Water Basin as one of the major drinking water basins of Istanbul, which examines conflicting urban dynamics. The purpose of this study, on the urban streams of Buyukcekmece Drinking Water Basin in the city of Istanbul, to provide landscape planning strategies by landscape restoration techniques for completely removing or reducing to minimum their adverse human effects on rapid urban expansion, the applied policies, changing structure of the environmental legislation and environmental problems caused by the non-integrated planning decisions with each others. The objectives of this study are; to end the terminological confusion about landscape restoration techniques that are occurring in our country, to evaluate the terms of 'streamfront' and 'buffer zone', which are effective in landscape restoration, at the existing situation of Turkey, to performe reading on Büyükçekmece Drinking Water Basin drainage network, to determine intervention strategies for landscape planning on the urban streams and to construct an evaluation system for their assessment, to determine urban streams in order to run this evaluation system, to perform calculations on selected urban streams as regards landscape restoration techniques, to use the applications on each selected streams and stream slices to define landscape rehabilitation techniques, to determine planning strategies for landscape restoration techniques the scope selected urban streams and streams slices and to evaluate for legal and administrative planning framework in urban streams and streams slices in Turkey. This thesis consists of four main sections which combine conceptual and practical work. In the first chapter, dealt with the scope, general framework is determined. In the second part, making the scientific literature review which is important for the format of thesis structure. In the third chapter presents general information and analyses about the Buyukcekmece Drinking Water Basin and mapping studies were conducted to determine the current situation, the parameters to be examined in terms of urban river landscape restoration. Benefiting from the GIS technology, this study aims to reveal landscape strategies for the Buyukcekmece Drinking Water Basin and concerns a two-phased evaluation process ranging from the overall water basin scale to the scale of stream impact area. For the water basin-drainage scale, six main parameters are defined as ‘under the indirect effects of urban transformation areas and mega-projects which are outside of the water basin', ‘under the direct effects of mega-projects’, ‘the length of streams at the drainage systems’, ‘the areal size of the drainage networks in the protected areas which are stronger (strict, short, medium)’, and ‘assigned functions within the Istanbul Environmental Plan’. For the studies on the scale of stream impact area, three urban streams examining different urban dynamics are selected as Ahlat, Hazmali and Tahtakopru. . To reveal multi-scale landscape strategies, these streams and their impact areas are evaluated by eleven major parameters as ‘green infrastructure capacity’, ‘distribution of streamfront areas according to the water basin protection areas’, ‘cuts in the streamfront area’, ‘cuts by mega-projects on the streamfront area’, ‘to be wider the strict protection area than stream buffer zone’, ‘the length of the streamfront area’s border’, ‘the presence of non-compliant areas on the border of the streamfront area’, ‘the diversity of land use types in the streamfront area border’, ‘the lengths of the urban stream’ and ‘cross-section of the urban streams’. In order to determine landscape planning strategies a decision matrix formed. At the stage of submission of the landscape restoration strategies for urban streams, to decide on the eligibility of legal-administrative framework and sustainable landscape planning principles has benefited from multi-criteria analysis. For water basin-drainage scale and the scale of stream impact area, seventeen parametres were grouped under seven main titles. Evaluation within the framework of each parameter were performed with 1-5 scoring system. In the final chapter, developing landscape restoration strategies to find solutions for unplanned urban pressures on selected urban streams which are selected by considering the integrity of the water basin area and selected urban streams’ slices. Büyükçekmece Water Basin example through movement, this work was carried out basic field reading with terminological question for the landscape restoration are provided as a step for multi-scale studies are needed to repair the landscape of urban creeks. This unique evaluation method of Istanbul megacities of the shaped considering the dynamics, that structure can be applied according to the dynamics of the different cities, the evaluation for the repair landscape of streams in different cities and planning strategy is expected to allow improved. This study is an attempt to highlight the importance of developing multi-scale landscape strategies for the benefit of urban streams and water basins existing inside the ever-changing megacities. On the example of Büyükçekmece Drinking Water Basin, the basic readings and terminological questioning were carried out for landscape restoration strategies. This study has been a significant step for multi-scale landscape studies for the urban streams which are needed to repair. This unique assessment have been shaped by considering urban dynamics of Istanbul megacity. It is thought that, this method allows the evaluation for landscape restoration of urban streams in different cities, because it has to be applied according to the structure and dynamics of different urban planning strategies to be developed.