Bilgi Ekonomisiyle Değişen Kurumsal Yapı: Türk Üniversiteleri Örneği

Abstract

Bilgi, fiziki sermaye ve işgücüne ek olarak ekonomik büyümede can alıcı bir unsur olarak kabul edilmekte ve sürdürülebilir kalkınmada başarı sağlamak için bilgi üretiminin, bilgi akışının ve bilginin sermayeye katılımının önemine dikkat çekilmektedir. Bugünün dünyasında rekabet ve yenilikçilik koşulları tüm kurumları yeni bir ekonomik çerçeveye uyma zorunluluğu ile başbaşa bırakmaktadır. Bilgi ekonomisinin ortaya çıkmasını ve gelişmesini sağlayan başlıca etmenler; küreselleşme, teknolojik gelişmeler ve bilginin ticari değerinin artmasıdır. Bilginin üretim açısından bu derece hayati ve önemli bir girdi haline gelmesiyle, ekonomik dinamikleri açıklamak üzere yeni parametlere ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Dünya tarım ekonomisi ile başlayan, sanayi ekonomisi, sanayi sonrası ekonomi ile devam eden ekonomik değişimlere sahne olmuştur. Günümüzde ise dünya teknoloji ve beşeri sermayenin önemli olduğu bilgi ekonomisi çevresinde dönmektedir. Bilgi ekonomisinin gelişimiyle birlikte, üniversite-sanayi-devlet arasındaki dinamik ilişkilerin önemine dikkat çekilmektedir. Kamu sektöründeki veya özel sektördeki tüm kurumlar, birbirleriyle güçlü ilişkiler içinde olmak ve bilgi aktarımını sağlamak, yenilikçi ve esnek olmak adına dönüşmeleri gerekmektedir. Bu beklentilerle birlikte, değişim ayakta kalabilmek ve ekonomik gelişmenin önemli bir parçası olmak için gereklilik haline gelmektedir. Bu değişim zorunluluğundan yola çıkılarak tezin ana hipotezi “Bilgi ekonomisi kapsamında üniversitelerde bir dönüşüm olmaktadır” olarak belirlenmiştir. Hipoteze bağlı olarak üç adet araştırma sorusu ortaya çıkmıştır. Araştırma soruları: “Bilgi ekonomisinin taleplerine Türk üniversiteleri nasıl cevap vermektedir?”, “Bilgi ekonomisi tarafından talep edilen kurumsal yapı değişikliği konusunda Türk üniversiteleri nerededir?” ve “Türk üniversitelerinin dönüşüm süreci nelerden etkilenmiştir, neleri etkilemiştir” şeklinde tanımlanmıştır. Tez çalışmasında bu üç araştırma sorusunun cevabının verilmesi amaçlanmıştır. Bilginin bu kadar önemli olduğu yeni ekonomide, bilginin üreticisi ve araştırmacı olarak üniversitelerin, ekonomik gelişmeye katkı anlamında rollerinin geliştiği ve üniversitelerden beklentilerin arttığı görülmektedir. Hükümet politikaları, bilgi ekonomisinin gereklilikleri, üniversiteye atfedilen yeni fonksiyonlar üniversitelerin cevap vermesi gereken talepler haline gelmiştir. Bu durumda üniversiteler de diğer kurumlar gibi değişimler geçirmek durumundadırlar. Üniversitelerde kurumsal değişimi zorunlu kılan en önemli itici güçler ise şöyle özetlenebilir: değişen ekonomik akımlar, bilginin ticarileşmesi, teknoloji transferinin artan önemi, bilgi ekonomisi; bölgesel gelişmenin artan önemi, refahı desteklemek, ekonomik kalkınma, hükümet politikaları; bilgi merkezi olma, girişimci üniversite olma, işbirlikçi üniversite olma, yeni fonksiyonlar. Çalışma kapsamında dünyadaki çeşitli hükümet politikalarıyla birlikte Türkiye’nin genel yapısı da incelenmiştir. Öncelikle Türkiye’nin genel durumu, yeni ekonomik gelişmelerin neresinde durduğu araştırılmıştır. Özellikle Türkiye’nin Dünya Ekonomik Forumu’nun, Küresel Rekabet Raporu’nda verimlilik odaklı ekonomiden yenilikçilik odaklı ekonomiye geçişine değinilmiştir. Ayrıca 2010-2011 döneminde Araştırma Geliştirme kapsamında Türk hükümetinin ve politikalarının adımları ve kurumsal yapıdaki değişimleri anlatılmıştır. Bu değişimlerden en önemlisi de Avrupa Birliği uyum yasaları kapsamında çıkarılan 5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile birlikte gelen tüm devlet kurumlarına stratejik plan yapma zorunluluğudur. Bu kanunla birlikte tüm devlet üniversitelerinin stratejik plan yapmas ve Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı kurması gerekmektedir. Bu değişim Türkiye’deki en önemli kurumsal yapı değişimlerindendir. Türkiye’nin dünyadaki yerini anlamak amacıyla, dünyadaki çeşitli üniversitelerin bilgi ekonomisi kapsamındaki değişimleri yapılan bu tez çalışmasında araştırılmıştır. Çalışma kapsamında dünyanın çeşitli yerlerindeki 15 üniversite yönetim yapısı, akademik yapı ve üretkenlik başlıkları altında incelenmiştir. İstanbul’daki 4 Türk üniversitesi de İstanbul Teknik Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Sabancı Üniversitesi, İstanbul Bilgi Üniversitesi örnek çalışması olarak seçilmiştir. İstanbul Teknik Üniversitesi ve Boğaziçi Üniversitesi köklü geçmişleriyle ve devlet üniversitesi sıfatıyla, Sabancı Üniversitesi ve Bilgi Üniversitesi ise yeni ve özel üniversite olmaları dolayısıyla seçilmişlerdir. Ayrıca her bir üniversite Türkiye’de önemli projelere ve yeniliklere imza atmışlardır. Bu üniversiteler yönetim yapısı, akademik yapı ve üretkenlik başlıkları altında incelenmişlerdir. Birincil veriler kurumsal yönetim, araştırma geliştirme faaliyetleri, uygulama ve araştırma merkezleri, sanayi ile ilişkilerden sorumlu rektör yardımcıları ile yapılan mülakatlarla elde edilmiştir. İkincil veriler ise bu üniversitelerin veri tabanlarından, ilgili internet adreslerinden elde edilmiştir. Yeni stratejiler, gelişim yönleri, akademik yapılarındaki değişimler, araştırma geliştirme faaliyetleri, sanayi ile ilişkileri ve yeni kurulan birimler analiz edilmiştir. Bilgi ekonomisinin üniversitelerden beklentisi, bölgesel gelişmede en önemli kurumlardan biri olmak; refah ve ekonomik kalkınmayı desteklemek; bu amaca ulaşabilmek adına bilgi üretimi; araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde daha aktif olmak, üniversite yönetimini geliştirmek; teknoloji transfer etmek; uluslararası alanda başarılı olmak; sanayi, kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve toplumla ilişkileri güçlendirmektir. Çalışma kapsamında incelenen 4 üniversite de ilgili konu başlıklarında oldukça aktif eylemlerde bulunmaktadırlar. Kurulan teknoparklar ve açılan teknoloji transfer ofisleri bunun en somut örneklerindendir. 4 üniversite de bilgi ekonomisi kapsamında kurumsal değişimi tecrübe etmektedirler. Çalışma sonunda Türk üniversitelerinin de dünya üniversitelerindeki değişimlere paralel gelişmeler yaşadıkları sonucuna varılmıştır. Son olarak altı çizilmesi gereken husus ise dünyadaki üniversitelerin kurumsal dönüşüm çalışmalarına 1970’li yıllarda başlamış olmalarıdır. Türkiye’de ise bu değişim 2010’dan sonra başlamıştır. Buna rağmen kısa sürede büyük adımlar atılmış ve dünyadaki örneklerle uyumlu hale gelmişlerdir. Türk üniversiteleri zamanlama açısından geride olmasına rağmen bilgi tabanlı ekonominin önemli bir parçası olma konusunda daha yoğun ve bilinçli değişiklikler yapmışlardır.

Knowledge is recognized as a crucial element of economic growth in addition to physical capital and labor and for having success with sustainable development is possible with knowledge creation, knowledge flows, and the capitalization of knowledge. Competition and innovation conditions in today’s world, force all of the institutions in an economic environment. With the evolution of knowledge economy, the importance of dynamic interconnections between the university, industry and government. Institutions whether public sector or private sector should transform to provide these requirements: strong relations and knowledge transfer with each other, being innovative and flexible. Since economy based on knowledge, universities are becoming more important and expectations from them are getting higher. Expected from the universities are having strong linkages and cooperation, being an entrepreneurial university, producing knowledge, having solid organizational structure. Alongside these expectations, change becomes obligatory to survive and be an important part of economic development. This study reviews institutional transition in particular universities around the world by means of knowledge-based economy. The aim of this study is to comprehend the institutional transition by means of knowledge-based economy in general and transition of universities is investigated deeply among institutions as an important part for innovation and knowledge. Some universities from the world are examined about their management, productivity, and academic change. 4 Turkish universities, which are in Istanbul, Istanbul Technical University, Boğaziçi University, Sabancı University, and Istanbul Bilgi University are investigated as a case under three main topics; management, productivity, and academic. Deep interviews with vice-rector of these universities, who are responsible for instiutional management, R&D activities, research and application centers, industry relations are conducted and related indicators from university’s databases are collected. New strategies, development axis, changes in academic structure, R&D activities, projects, industry relations and technology building are analyzed. As a result, it was concluded that the four important Turkish universities’ evolution from their foundation until today has parallels with the evolution of universities abroad. This might also form a source for similar studies in the future.